Japanse Zengakunst in Villa Empain

Een paar lijnen, aangevuld met enkele Japanse karakters. Meer hebben de Zengawerken meestal niet om het lijf. Maar het is precies in die eenvoud en bescheidenheid dat hun enorme kracht ligt.

Hoewel de Zengakunst vooral gelinkt wordt aan Japan en daar haar hoogtepunt bereikte, ontstond de Zenbeweging in India. Wellicht was het de monnik Bodhidharma die Zen (of chan in het Chinees en dhyana in het Indiaas, EH) via China naar Japan bracht.

Het belangrijkste doel van zen is om via meditatie tot een staat van verlichting te komen. Die verlichting kan je bereiken door materiële zaken - en finaal zelfs het eigen zelf - te vergeten. Met dat doel voor ogen schilderen monniken sinds de veertiende eeuw eenvoudige taferelen, meestal voorzien van een koan of spreuk. Zenga betekent dan ook letterlijk ‘zen zien via de lens van de schilderkunst’, en wil een prikkel zijn die ons aanspoort om een beter mens te worden.

Hoewel het allemaal erg serieus klinkt en lijkt, is er in de Zengakunst net veel plaats voor humor. Zengakunstenaars drijven met alles de spot, ook met zichzelf en zelfs met Boeddha. Bovendien nemen de monniken zichzelf niet te serieus, waardoor fouten niet gecorrigeerd worden. Zo blijven spatten of afdrukken van kattenpoten gewoon bewaard, en vind je op een werk al eens een zin à la ‘Oeps, ik ben een karakter vergeten’.

God van het penseel
De Zengawerken waren in eerste instantie dan ook niet bedoeld als kunst, maar wel als didactisch materiaal voor hun leerlingen. Al hebben ze in de loop der eeuwen wel een kunststatus bereikt, en oefenden ze ongetwijfeld een grote invloed uit op Westerse kunststromingen zoals het abstract expressionisme. “Het werk van Ishikawa Jōzan toont bijvoorbeeld duidelijke verwantschappen met abstract expressionistische werken van onder anderen Robert Motherwell,” zegt curator Asad Raza. “En ook met de performancekunst zie ik parallellen. Het staat alleszins vast dat een van de Zenga’s er technisch bovenuit springt. Ik vind de prent zelfs bijna te perfect. De rust en beheersing die het werk uitstraalt, worden alleen maar indrukwekkender als je weet dat Jōzan de eerste dertig jaar van zijn leven een samoeraikrijger was. Daarna heeft hij zich volledig toegelegd op de zengedachte, en werd hij een van de ‘goden van het penseel’. Ook inhoudelijk behoort die Zenga tot de beste, want de uitgebeelde spreuk ‘Een gedachte drieduizend’ vormt het fundament van de zenboeddhistische filosofie. Eén interpretatie stelt dat je met één diepe, heldere gedachte alle sferen van het bestaan kan begrijpen. In een andere verklaring wordt een gedachte gezien als iets uit drie lagen, waarbij elke laag uit duizend dimensies bestaat. In één gedachteflits kunnen die allemaal verbonden zijn.”

Unieke selectie
Voor Seeing Zen brengt de Boghossianstichting zestig Zengawerken samen. Die zijn afkomstig uit de 560 exemplaren tellende collectie van de Nederlander Felix Hess, die daarmee de grootste westerse collectie bezit. Curator Asad Raza maakte de selectie in nauw overleg met Hess en met John Stevens, de meest gewaardeerde Zengakenner ter wereld. “Volgens John Stevens is deze verzameling van zestig werken het beste wat je kan zien buiten China of Japan,” vertelt Asad Raza. “Er zitten werken bij van de veertiende eeuw, maar ook een uit de jaren zestig van de twintigste eeuw. Want Zenga is een levende traditie, die nog steeds door de monniken wordt beoefend.”

Een van de recente werken is meteen een mooi voorbeeld van de extreme eenvoud die zo kenmerkend is voor Zenga. “Het werk bestaat uit een ensō, wat cirkel betekent, en een kaō, het monogram van de kunstenaar. Met de cirkelvorm schrijft de maker, Sokuchōsai Sōsa, zich in een eeuwenoude traditie in. Want de cirkel behoort tot de oudste symbolen binnen de Zengakunst, en vraagt een perfecte beheersing van het penseel. Als je het leven van Sōsa kent, krijgt deze prent nog een grotere symboliek. Want Sōsa werd geboren in 1901, en maakte de veranderingen in Japan aan den lijve mee. Net daarom was hij een van de grote voorvechters van tradities, en hielp hij onder meer om de traditionele theeceremonie in leven te houden.”

Om het publiek te laten kennismaken met die tradities organiseert de Boghossianstichting in de tentoonstelling op bepaalde tijdstippen ook meditatiesessies en theeceremonies. Zo kunt u tot 19 december elke maandag tussen 12.30 en 13.30u in de villa terecht voor een meditatiesessie. De volledige programmatie vindt u op hun website.