‘Importkrachten lossen het verplegerstekort op’

BRUSSEL – Het nijpend tekort aan verpleegkundig personeel is zo goed als weggewerkt in het Brussels Gewest. Hoofdzakelijk door aanwerving van verplegers van vreemde origine. Daarvoor zorgden private wervingsbureaus en openbare ziekenhuizen die over de grens arbeidskrachten ronselden. Brussel heeft zijn inhaalbeweging waargemaakt, Vlaanderen kampt nog met een achterstand. De medaille heeft echter ook een keerzijde.

“Het gebrek aan verplegers was vanaf eind jaren 1990 uitermate voelbaar in de Brusselse ziekenhuizen. In Wallonië was dit een kleiner probleem, in Vlaanderen haast onbestaand.” Aan het woord is Paul Sonkes, voorzitter van Association belge des praticiens de l’art infirmier (ACN), een van de belangrijkste koepelverenigingen van verplegers en verpleegsters in België.
Toen het Schaarbeekse Brugmannziekenhuis met verzorgingscentrum Paul Brien in 1999 een fusie aanging, werd Paul Sonkes aangezocht om het tekort aan verplegers op te lossen.

Kort door de bocht: mogen we stellen dat de tekorten ingevuld zijn met Afrikaanse verpleegkundigen?
Paul Sonkes: Er diende zich hoofdzakelijk Afrikaans personeel aan, maar dat kadert in een maatschappelijke evolutie. Een eerste generatie migranten maakte niet altijd haar humaniora af. De tweede generatie ging al eens verder studeren. Daar moeten die zwarte verpleegkundigen, naast de Belgo-Belges, onder gezien worden.
Dat al eens vaker gekozen werd voor een zwart-Afrikaanse verpleegkundige bij de sollicitaties is ook te wijten aan bepaalde skills, die cultuurgebonden zijn. Van nature meer respect tonen voor oudere mensen speelt daarbij een rol, zeker in een afdeling geriatrie. Maar ook hygiëne, kennis van techniek, of strikt een verzorgingsprotocol en procedure kunnen volgen is belangrijk voor de goede uitvoering van het beroep. En daar scoren Afrikaanse verpleegkundigen al eens minder goed op.
Beide elementen, zowel empathie als technische vaardigheden, snel inschattingsvermogen en accuraat handelen zijn aspecten die meetellen bij rekrutering. Bij personeel van Maghrebijnse origine stelt zich dat probleem niet. Daar komt enkel een discussie over de hoofddoek voor. Maar als het arbeidsreglement daarover duidelijk is, is er geen probleem. Buiten draag je wat je wilt, binnen kunnen geen religieuze kentekens.

Zijn zwarte Afrikanen gegeerd in de verpleegsector?
Paul Sonkes: Het is een populatie die zachtaardig en geduldig is en heel wat relationele kwaliteiten in zich draagt. Voor de zorgsector, de seniorenhulp, de psychiatrie en bij reïntegratie zijn dat dankbare eigenschappen. Voor de urgenties, de intensieve zorgen en operatiekwartieren is dat minder van tel. Daar tellen adrenaline, stressbeheer en snel ageren.

De schaarste aan verpleegkundig personeel werd te laat ontdekt. Hoe komt dat?
Paul Sonkes: Volgens de beroepsassociaties, waaronder ACN, is het tekort een gevolg van een desinteresse voor de studierichting. Het is al jaren dat de beroepsvereniging de minister (eerst Laurette Onkelinx (PS), sinds 2014 Maggie De Block (Open VLD), red.) attent maakt op het probleem. Vandaar de zogenaamde campagnes ter promotie van de studies. Minister De Block heeft beloofd om die campagnes verder te zetten. Maar het dossier gaat tergend traag vooruit. Deze week ontvangt ze onze werkgroep voor de tweede keer in twee jaar tijd.
Als de keuze voor de verplegingsopleiding er nadien toch is gekomen, is dat eerder wegens werkgelegenheidskansen dan wegens andere factoren. Ook de nieuwe vrijetijdsbelevingmaatschappij heeft het beroep ondergraven: verpleegkunde is geen nine to five job. Door de ochtend- en avondshiften werk je tot negen of tien uur ‘s avonds. Voor velen te laat om nog van een privéleven te genieten.

Dat avonddienst minder gegeerd is, ligt ook aan mobiliteitsproblemen.
Paul Sonkes: Een ontoereikend openbaar vervoer in Brussel na tien uur ‘s avonds is één zaak. Erger is het gesteld met de veiligheid. De omgevingen rond enkele Brusselse ziekenhuizen zijn niet ongevaarlijk. Het personeel weet niet op welke manier het veilig thuisgeraakt.
Rond het Sint-Pieters- en Erasmusziekenhuis zijn er veel gevallen van agressie. Idem dito rond Erasmus. Daarom hebben de personeelsorganisaties ervoor gepleit om de uurroosters te systematiseren, zodat iedereen tegelijkertijd buitenkomt. En niemand alleen de straat op moet.

Ook de vergrijzing zorgde voor een tekort aan verpleegkundig personeel.
Paul Sonkes: Ondanks de promotiecampagnes die verpleegsters van Afrikaanse origine aantrokken, was er tot enkele jaren terug een schaarste aan personeel. Komt daarbij dat heel wat mensen uit dienst zijn getreden.
Een van de maatregelen was dat je na 35 jaar dienst op 55-jarige leeftijd met prepensioen mocht, met behoud van 70 procent van het loon tot je 65 jaar. Tegen die voorwaarden is men en masse vertrokken. Een hele generatie met veel ervaring werd nadien opgevolgd door jongeren.

Vandaag is het gebrek aan verpleegkundigen opgelost door import.
Paul Sonkes: Nuanceer maar dat het ‘artificieel’ werd opgelost. Niet de overheid heeft voor een oplossing gezorgd, wel de werkgevers. Zij zijn zelf personeel gaan zoeken in het buitenland.
Dat gebeurde via gespecialiseerde interimkantoren en rechtstreeks door openbare ziekenhuizen, waaronder Brugmann. Achtereenvolgens werd gerekruteerd in Roemenië – met wisselend succes van kwaliteit – en in Tunesië. Nadien in Libanon. Dan in de Filipijnen, maar daarmee werd snel gestopt wegens het ontoereikende studieniveau.
Door de EU-crisis kon ook in Portugal en Spanje worden gevist, hun moedertaal leunt dichter aan bij het Frans. Door de hoge werkloosheid ontstond daar een groot marktoverschot aan verpleegkundigen. Bovendien is de Portugese en Spaanse verpleegopleiding van hoog niveau. In Spanje volgen verplegers enkele vakken samen met artsen en apothekers.
Dertig jaar terug stond onze verpleegopleiding aan de top in Europa, nu bengelt België aan de staart van het peloton.

Er blijft sprake van het optrekken van ons opleidingsdiploma met een vierde jaar.
Paul Sonkes: Door toevoeging van een vierde bachelorjaar kunnen we aan het Europese normgemiddelde voldoen. Dat zou goed zijn voor het vrij verkeer van verpleegkundige werknemers in Europa, zodat we kunnen tippen aan de Spanjaarden met hun universitaire graad. Nu kost het grote aanbod aan pluridisciplinaire studierichtingen die de studie inhoud geven veel geld aan de staat.
Maar onder de aantrekkingskracht van een volwaardigere studie op vier jaar tijd schuilt een adder. Het blijft een bachelor. In tegenstelling tot de kinesitherapeuten die evolueerden naar een masterdiploma, heeft dit zijn gevolgen op de arbeidmarkt. Het verplegerssalaris wordt nog steeds op bachelorniveau betaald, voor een jaar langer studeren.

Waren de beroepsorganisaties niet bezorgd om de ethiek bij de rekrutering?
Paul Sonkes: De arbeidskrachten werden niet onttrokken aan het land zelf, er waren ginds overschotten op de markt. Het weghalen van arbeidskrachten is sterk georganiseerd, ook al is het de vrije keuze van de verpleegkundige in kwestie om zijn of haar land te verlaten.
Toch beseft men op ethisch vlak niet waarmee men bezig is. Het is een eenrichtingsreis, een beetje zoals in het midden van de vorige eeuw met de mijnwerkers. Wel wordt hen niets verkeerds voorgehouden: er is werkzekerheid. Er wordt hen ook een cursus Frans of Nederlands aangeboden.
Op lange termijn weet men natuurlijk niet wie zal blijven en wie zal terugkeren. Vergeet niet dat zij hier vaak zonder gezin zijn, en het een tijdelijk arbeidscontract van vier jaar betreft. Daar schort het enigszins aan ethische waarden.

De buitenlandse jacht kost wel een smak geld aan de werkgever.
Paul Sonkes: Ik neem een voorbeeld uit het revalidatieziekenhuis Valida (Sonkes is directeur Verpleegkundigen en paramedici, red.). In Valida werden in 2010 vijf Libanezen aangeworven door Moving People (internationaal rekruteringskantoor in de zorgsector, red.). Van de vijf zijn uiteindelijk drie mensen gebleven.
Als een verpleegkundige tijdens het vierjarig contract vertrekt, moet in vervanging worden voorzien. Moving People zorgde er ook voor dat de ziekenhuisdirectie in het buitenland een intakegesprek kon voeren. Mijn voorganger in Valida heeft dat tweemaal gedaan.
Inmiddels werken we niet meer met Moving People, de bijdrage kost ons te veel, al daalt die per jaar dat het contract langer duurt. Reken snel 10.000 tot 15.000 euro per gerekruteerd personeelslid, naast het salaris.

Valt er een cijfer op de multiculturaliteit onder verpleegkundigen te plakken?
Paul Sonkes: Het blijft moeilijk in te schatten hoeveel verpleegkundigen van buitenlandse origine zijn, maar voor Brussel betreft het vijftig procent van het personeelsbestand. Een en ander is deels historisch gegroeid, want de paramedische sector is toch al twintig jaar multicultureel gekleurd. Zeker in Brussel, waar de ULB een pioniersrol speelde inzake multiculturaliteit.
Komt daarbij dat de Belgen de studies minder aantrekkelijk vonden. Door de multiculturaliteit in ons beroep hebben we meer dezelfde samenstelling als de bevolking op straat.

Klopt de indruk dat het aantal Nederlandssprekenden onder Brusselse verpleegkundigen daalt?
Paul Sonkes: In een revalidatiecentrum als Valida, met 250 partiële personeelsleden (of 150 voltijdse, red.) is toch 15 procent van de werknemers afkomstig van de Rand tot Aalst.
Maar het aantal Nederlandstalige verplegers daalt in totaal in Brussel, omdat jonge gediplomeerden meer dan vroeger eerst in een Nederlandstalig milieu willen werken. Ze komen enkel nog naar Brussel als ze elders geen werk vinden. Vroeger had je bijvoorbeeld veel Limburgers die lokaal geen werk vonden en daardoor naar Brussel pendelden.
Ik weet dat Brugmann, waar ik voordien werkte, verplicht 20 procent Nederlandstaligen moest hebben als openbare instelling. Daar komt men niet meer aan, ondanks vroegere acties van het gewest om voor Vlamingen toelagen te geven voor werk, mobiliteit en huisvesting in Brussel. Onze sector is nochtans altijd vragende partij, omdat Nederlandstaligen doorgaans goed tweetalig zijn, wat deze stad nodig heeft.

Al bij al bent u tevreden dat de schaarste is geledigd door aanwerving van mankracht uit het buitenland?
Paul Sonkes: Het probleem van het tekort is voorlopig enkel voor Brussel opgelost. In Wallonië blijft het nog wat moeilijk. Komt daarbij dat de demografische cijfers aantonen dat Brussel en Wallonië verjongen, maar dat Vlaanderen veroudert. Over tien tot twintig jaar zie ik dus tekorten aan verpleegkundigen in Vlaanderen.
Vlaanderen zal tegen dan met grote problemen te kampen hebben, die wij de jongste jaren voor Brussel hebben opgelost. Voorlopig, want er is geen particuliere opvolging van de ingeweken verpleegkundigen. Elke werkgever - privaat of openbaar ziekenhuis - zorgt voor de best aanvaardbare condities voor die mensen, maar wat met hun toekomst op langere termijn?