Henri Jacobs, een kunstzinnige landmeter

Henri Jacobs (1844-1935) was jarenlang een vergeten architect van de art nouveau. Met een uitgebreide monografie komt daar verandering in. "Laat dit een aanzet zijn om een aantal huizen van Jacobs te beschermen", zegt auteur Françoise Jurion.

T oen Jurion, kunsthistorica en vorser aan de ULB, in 1987 voor de Koning Boudewijnstichting een studie maakte over schoolarchitectuur, viel haar oog op Henri Jacobs. Ze had nog nooit van de man gehoord. Helemaal onlogisch was dat niet. Victor Horta, Paul Hankar en Henri Vandevelde kende iedereen, maar over Jacobs was nauwelijks wat geschreven. De toen gewekte interesse kreeg haar beslag in de pas uitgekomen monografie Le petit monde de l'Architecte Henri Jacobs.

U hecht veel belang aan de vaderfiguur. Waarom?
Jurion: "De vader van Henri groeide op in een eenvoudige boerenfamilie in Londerzeel. Hij werd onderwijzer en klom op tot onderwijsinspecteur van de provincie Brabant. De provincie was toen een instelling met veel macht. Kleine gemeenten in het rurale Brabant die op zoek waren naar een scholenarchitect, kwamen via vader Jacobs al snel bij de zoon terecht die een architectenbureau had opgestart. Het verklaart waarom er scholen zijn van Jacobs van Halle tot Kampenhout."

Hoe zou u de stijl van Jacobs typeren?
Jurion: "Zoals iedere architect heeft ook Henri Jacobs zijn stokpaardjes. De reeks bovenramen onder het dak is heel erg typisch voor de huizen van Jacobs. Meer algemeen zou ik zeggen dat hij een eminent vertegenwoordiger is van het Brussels eclecticisme, die gebruik heeft gemaakt van de taal van de art nouveau, zonder een échte art-nouveau-architect te zijn."
"Dat is niet zo bijzonder. Tijdens de art-nouveauperiode werd in Brussel voor 96 procent gebouwd in een eclectische stijl. De art-nouveaugebouwen zijn altijd in de minderheid geweest."

Hij maakte ook geen deel uit van de art-nouveaubeweging.
Jurion: "Hij heeft nooit teksten geschreven over architectuur. Zijn plannen, en tekeningen: dat was zijn schriftuur. De gebouwen die hij neerzette, dat was wat hij wilde vertellen. En omdat hij zoveel gebouwd heeft, is hij erg bepalend geweest voor het uitzicht van de stad."

Vooral voor zijn scholen heeft hij internationale erkenning gekregen.
Jurion: "Ja, ze kwamen van Parijs kijken. Voor de scholenbouw is hij van historisch belang, hoewel hij zich baseerde op het bestaande schema van de Ecole Modèle met préau central (overdekte speelplaats, SVG). Maar die standaard heeft hij op een sublieme manier uitgewerkt. De Josaphatschool in Schaarbeek is een topwerk."
"Wat we vooral van Jacobs moeten onthouden, is de klaarheid en genialiteit van het plan dat hij voor scholen uitwerkte, rekening houdend met de inplanting op het terrein. Neem nu de school in de Maritiemwijk. Hij moest er een muziek-, kleuter- en een lagere school onderbrengen. Hij slaagt erin om dat in één gebouw te doen, zonder dat de kinderen van de verschillende afdelingen met elkaar in contact komen. Een echt huzarenstuk."

Hij had een pedagogische missie. Hij vond dat ook kinderen mochten genieten van mooie architectuur.
Jurion: "Dat had hij van zijn vader. Die plaatste het kind in het centrum van de belangstelling. Ook uit brieven van Henri Jacobs blijkt dat heel zijn architectuur ten dienste stond van het kind. Scholen moesten met de beste materialen gebouwd worden, zodat de kinderen in de grootste veiligheid, in de beste hygiënische omstandigheden en aangenaamste omgeving konden opgroeien. Daarin is Jacobs grensverleggend geweest."

Toch zijn de scholen in Vlaams-Brabant veel minder somptueus, eerder sober.
Jurion: "Je zou denken dat dit met geld te maken heeft. Maar dat klopt niet. Jacobs hanteerde verschillende stijlen. Op hetzelfde moment bouwt hij in Ukkel een jongensschooltje in een vrij eenvoudige rurale stijl in de rand van Ukkel en een art-nouveaumeisjesschool in de burgerwijken van Ukkel. Beide scholen zijn totaal anders. In de stad mocht het allemaal wat chiquer."

Er bestaat geen foto van de architect.
Jurion: "Henri Jacobs heeft jammer genoeg geen archief nagelaten. Dat is wellicht verloren gegaan bij de verhuis van zijn schoondochter, in de jaren 1960. Het is deels op de rommelmarkt beland. Jos Vandenbreede (erfgoedspecialist, SVG) heeft nog enkele plannen kunnen recupereren, maar er is niet zoiets als een Stichting Jacobs waar we op kunnen beroepen. En dus ook geen foto. Ik heb wel één groepsfoto waarop ik bijna zeker Henri Jacobs heb kunnen identificeren."

Henri Jacobs blijkt ook vandaag miskend. In Schaarbeek worden art-nouveaudeuren van Jacobs vervangen door PVC-deuren. Geen haan die er naar kraait.
Jurion: "Er zijn drie belangrijke werken van Henri Jacobs gesloopt: het herenhuis Hirsch aan het Koninginnenplein, het huis Mens in de Karmelietenstraat en de cité van de Schaarbeekse Haard. Maar ik ben ook verrassingen tegengekomen. Bij de aanleg van de Kortenberglaan hebben ze nauwelijks huizen laten staan, maar eentje van Henri Jacobs staat er nog steeds: gewrongen tussen de grote gebouwen van de Europawijk. Dat is een mirakel. Ik hoop dat het huis spoedig beschermd wordt."
"Ook de bescherming van de kleinere minder rijkelijk versierde huizen van Jacobs is belangrijk. Het toont hoe mensen met minder kapitaal in Brussel woonden. En als ik dan toch een oproep mag doen: geen enkel schoolgebouw in Vlaams-Brabant is beschermd. Nochtans zijn die heel typisch zijn voor een bepaalde periode. Sommige staan te verpieteren. Het zou goed zijn moesten die op een bewaarlijst komen."

Françoise Jurion-de Waha (in samen-werking met Aline Wachtelaer),
Au coeur de l'art nouveau à Bruxelles.
Le petit monde d'Henri Jacobs 1864-1935, Bruxelles, Société royale d'Archéologie
de Bruxelles, 360p.
49 euro in voorverkoop, nadien 60 euro