'In Europamuseum geen triomfalistisch verhaal'

Tien jaar na de lancering heeft Het Huis van de Europese geschiedenis zijn deuren geopend in het Leopoldspark. “Een moeilijke oefening, dat museum,” zegt professor geschiedenis Pieter Lagrou (ULB), “maar het Europees Parlement is er toch maar mooi in geslaagd.”

Na de museumboom van de jongste twee decennia telt de wereld 55.000 musea. In China bijvoorbeeld zijn er nu 3.000 tegenover 800 in 1980 en een goede 2.000 in het jaar 2000.

Het was de Poolse professor Pawel Machcewicz die de cijfers opdiepte tijdens een lezing voor geschiedenisstudenten aan de ULB over het gewijzigde concept van musea. Machcewicz bezigde de terminologie van de Canadees Duncan Cameron om de evolutie te duiden: musea zijn geëvolueerd van tempels voor de elite naar forums voor het brede publiek. Die evolutie heeft ertoe geleid dat historici de scène moeten delen met scenografen en politici. Met de boom, ook van historische musea, hebben politici ontdekt dat ze hun macht en invloed kunnen aanwenden om hun visie op de geschiedenis door te drukken. En dat politici daar zeer ver in gaan mocht Machcewicz op een pijnlijke manier ondervinden in Gdansk (zie kaderstuk: Wat een museumdirecteur lijden kan). Maar ook in landen met een zeer lange democratische traditie is die bemoeienis er volgens Machcewicz. Machcewicz bezocht samen met zijn gastheer professor Pieter Lagrou Het Huis van de Europese Geschiedenis daags voor de opening. Wij vroegen aan Lagrou wat hij denkt van de opzet en de keuzes van het museum.

De geschiedenis van Europa begint volgens de makers pas echt in 1789, de Franse Revolutie. Is dat niet heel dichtbij? Aanvankelijk viel de keuze zelfs op de Eerste Wereldoorlog. Kunt u zich daar in vinden?
PIETER LAGROU: De keuze van de begindatum is ideologisch. Dat is altijd zo geweest in de debatten over de geschiedenis van Europa en precies dat moet je vermijden. Stel dat er gekozen was voor de renaissance en het humanisme, dan zit je duidelijk in het antiklerikale kamp. Dan zeg je dat de geschiedenis begonnen is toen het dominante vertoog van de katholieke kerk in vraag gesteld werd. Laat je de geschiedenis van Europa daarentegen beginnen in de middeleeuwen, dan schrijf je een christelijk verhaal. Het voorbeeld bij uitstek van zo’n begindatum is 506 met de doop van Clovis, de eerste katholieke koning van de Franken.

Maar is de keuze voor de Franse Revolutie of de Eerste Wereldoorlog niet evenzeer ideologisch?
LAGROU: Nee, het Europees project is een politiek project en moet dat ook zijn. Europa staat niet voor een christelijk of antiklerikaal patriottisme, maar voor een grondwettelijk, constitutioneel patriottisme waarin ideologie, religie en identiteit geen plaats hebben.

Met het Grondwettelijk Verdrag dat die keuze in steen moest beitelen, is het in 2005 wel misgelopen. Franse en Nederlandse kiezers hebben het verworpen.
LAGROU: Dat klopt, maar dat lag niet aan de grondwet, maar aan de preambule waarin het net ging over geschiedenis en identiteit. Ik vind nog altijd dat ook Turkije erbij hoorde. In 1981, toen Griekenland toetrad tot de EU, was Turkije een rijpere democratie dan Griekenland. Met de komst van Erdogan zijn we uiteraard in een ander verhaal beland.
We moeten wel goed weten waarover we het hebben. Willen we in de gegeven economische omstandigheden politiek relevant blijven, dan kan dat alleen op Europees niveau. Alleen Europees kunnen we een vuist maken tegen de internationale financiële markten. Een natiestaat die vandaag een eigen koers wil varen, wordt op de knieën gedwongen en vernederd.

Legt u eens uit waarom de Eerste Wereldoorlog en de Franse Revolutie politieke keuzes zijn en geen ideologische.
LAGROU: De Eerste Wereldoorlog is neutraler dan de Franse Revolutie. Heel Europa, op Nederland en Zwitserland na, was erbij betrokken. Maar ik begrijp best dat er voor 1789 gekozen is, anders waren de wereldoorlogen al te dominant geweest in het museum. De kritiek op 1789 zou kunnen zijn dat de datum al te gallocentrisch is: voor de Fransen is werkelijk alles begonnen met de Franse Revolutie. Die heeft wel een universele dimensie. Het is wel degelijk de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens die afgekondigd werd. Het is de geboorte van de moderne politiek, zoals in de eerste zaal van het museum getoond werd. De napoleontische oorlogen hebben de idee dan uitgedragen over heel Europa. De Europese staten wilden uiteraard niet ad infinitum onder Franse heerschappij leven, maar ze wilden politiek wel worden zoals de Fransen. In 1789 is er ‘iets’ gebeurd, waarin wij ons blijvend herkennen: de individuele rechten en de volkssoevereiniteit, wat niet het geval is met de veroveringen van Julius Caesar, Karel de Grote en Karel V.

En toch zijn de wereldoorlogen, niettegenstaande 1789, de industriële revolutie en de periode na 1945, heel dominant. Een collega-journalist schreef dat hij zich in een oorlogsmuseum waande.
LAGROU: Een van de grootste uitdagingen was om geen beaat, triomfalistisch verhaal te vertellen over de Europese staten die na een halve eeuw ellende in elkaars armen gevallen waren dankzij Europa, dat alleen maar pais en vree heeft gebracht. Dat zou onuitstaanbaar geweest zijn. Europa heeft terecht de donkere kanten van zijn geschiedenis niet willen verzwijgen. Dat die periode zo dominant overkomt, ligt ook aan de emotionele impact van de oorlogsbeelden. Er is een overvloed aan oorlogsmateriaal, maar hoe beeld je vrede uit? Op de voorlaatste verdieping staan er onder andere een Cinquecento en een salon in oranje skai, die vloekende kakofonie, oogt speels en frivool en is een plezier om naar te kijken, maar de emotionele impact is nihil als je die met de oorlogsbeelden vergelijkt.

Wat heeft u als mens en als historicus het meest getroffen?
LAGROU: De zaal waar het menselijk oorlogsleed met beelden van Duitse vluchtelingen, Sovjetkrijgsgevangenen, een Nederlandse vrouw in de hongerwinter en Joden die uitgeroeid worden, is samengebracht. Een eerste reactie kan zijn: wat een mishmash, maar dat is ten onrechte. We moeten ophouden het menselijk leed op een nationale morele weegschaal te leggen. De gemeenschappelijke noemer is de impact op de individuele burger. Oorlog is pure ellende, het discours dat oorlog de sterkste geesten laat openbloeien, is nazipropaganda (zie ook het kaderstuk: Wat een museumdirecteur lijden kan).
Wat de expo doet, is ook het leed erkennen van de twaalf miljoen Duitsers die na de oorlog have en goed moesten achterlaten toen ze uit hun dorpen en steden verjaagd werden. Reageren met: ‘Eigen schuld, dikke bult’ is gemakkelijk. Die mensen waren niet individueel verantwoordelijk voor de oorlog. Het is onze plicht hun leed te erkennen, het bespreekbaar te maken, maar dat betekent niet dat we hun leed gelijkstellen met dat van de Polen in Warschau, de Russen in Leningrad of de Joden in Auschwitz.

Zal Europa met dit museum de harten veroveren?
LAGROU: Uiteraard niet. Maar het Europees Parlement laat met dit museum zien dat het in staat is een gemeenschappelijk verhaal te vertellen in een gemeenschappelijke (beelden)taal met alle beperkingen die dat met zich meebrengt. De stakeholders zijn 736 parlementsleden uit 28 landen waar 24 verschillende talen gesproken worden. 25 jaar geleden was het volstrekt onmogelijk geweest een gedeeld verhaal van de twintigste eeuw te vertellen, alleen al tussen de landen van het Oostblok, West- en Zuid Europa. Dit is een ongelooflijk moeilijk project, waar je heel wat kan op aanmerken, maar het Europees Parlement is er toch maar mooi in geslaagd. En dat is een pluim die ook de historici die aan het project meegewerkt hebben op hun hoed mogen steken.

Het Huis van de Europese geschiedenis

Het Huis van de Europese geschiedenis is gevestigd in het Eastmangebouw, Belliardstraat 135, 1000 Brussel. Het museum is alle dagen van de week geopend. Van maandag tot vrijdag van 9 uur tot 18 uur, op maandag van 13 uur tot 18 uur en op zaterdag en zondag van 10 uur tot 18 uur. De toegang is gratis.

Er zijn 500 tablets waarmee de bezoekers in 24 talen audio-visuele informatie krijgen, dus ook in het Nederlands. Bij ieder voorwerp een tekstje in de 24 talen plaatsen was immers onbegonnen werk.

Meer informatie op www.historia-europa.ep.eu