Kunstenaar Lucas De Man reist door visionair Europa

BRUSSEL – Hoe omzeil je perscensuur in Turkije? Hoe roep je een bedrijf als Coca-Cola tot de orde? Hoe verenig je krakers en kunst in een verlaten Italiaanse salamifabriek? En wat heeft de Duitse kerkhervormer Maarten Luther met Playmobil? Het antwoord op deze en andere vragen krijgt u in ‘De Man door Europa’, een theaterproject dat zowel qua vorm als inhoud heel erg van deze tijd is, dat in Nederland geselecteerd werd voor het Theaterfestival, en deze week te zien is in de Beursschouwburg.

Lucas De Man (1982) is afkomstig uit Roeselare, maar is vooral in Nederland aan de slag met installaties, theatervoorstellingen, stadsprojecten en performances waarmee hij niet zelden de publieke ruimte binnendringt om op te roepen tot ontmoeting en verwondering.
Opvallend veel Nederlandse recensies dichten hem veel charme toe. Dat heeft behalve met zijn Belg-zijn ook te maken met het hoge debiet en het onversneden enthousiasme waarmee hij ideeën ventileert. Daarbij snijdt hij ook meteen alle cynici en zwartkijkers de pas af door te focussen op positivisme en slagkracht en goede bedoelingen, en het veroordelend vingertje of de politieke provocatie achterwege te laten.

Maar een project over schilder Jeroen Bosch? In die oude koek had De Man eigenlijk niet zoveel zin. Ook al is hij dan stadskunstenaar van Den Bosch, het Nederlandse stadje dat momenteel in rep en roer staat naar aanleiding van het Bosch-jaar.
In de plaats besloot De Man dan maar de visionaire tijdgenoten van Bosch te spiegelen aan de visionaire denkers en makers die vijfhonderd jaar later in het door crises, vluchtelingenproblemen en aanslagen geteisterde Europa naar nieuwe samenlevingsvormen zoeken.

Samen met Het Zuidelijk Toneel ontwikkelde hij het project In Search of Europe. Discovering the Self en trok hij langs zeventien steden in Nederland, België, Polen, Italië, Spanje, Duitsland, Turkije en Griekenland. Op zoek naar ondernemers, kunstenaars en denkers die misschien ooit per ongeluk als de Bosch, Erasmus, Thomas More of Maarten Luther van hun tijd zullen worden geboekstaafd. Dat leverde met De Man door Europa een TED-talk achtige lecture performance op waarmee De Man langs theaters toert, maar ook langs ambassades, ministeriële kabinetten en bedrijven.

“Ik was in het begin een beetje grumpy omdat ik me zou moeten bezighouden met een gast die vijfhonderd jaar geleden heeft geleefd,” geeft Lucas De Man toe. “Maar Matthijs Rümke van Het Zuidelijk Toneel, die halverwege het project jammer genoeg overleden is, vertelde me dat de tijd van Bosch juist super interessant is voor iemand die met het nu wil bezig zijn. Mensen als Erasmus, Copernicus, Thomas More, of Maarten Luther leefden allemaal in dezelfde periode, en ze leefden net als wij in een tijd van crisis en chaos. Toch hebben ze ons denken en doen ingrijpend veranderd, terwijl ze daar niet meteen op uit waren. Zij voelden alleen dat er iets niet klopte aan de heersende overtuigingen, durfden hun afwijkende ideeën uit te spreken, en zagen ze verspreid door de boekdrukkunst.

In de chaos die we nu kennen, twijfelen ook veel mensen of het wel wat uitmaakt wat ze doen of zeggen. Maar er is ondertussen het internet, en er wordt met heel veel verschillende nieuwe samenlevingsvormen geëxperimenteerd. Ik heb voor dit project professoren gesproken over de visionairen uit de zestiende eeuw, en daarmee de link gelegd naar de visionaire jonge mensen die ik op mijn reis ben tegengekomen. Al die mensen hebben we gefilmd en dat materiaal hebben we zo gemonteerd dat het lijkt alsof ik tijdens de voorstelling een gesprek met hen voer.”

Het eerste land dat je bezocht was België, waar je onder meer sprak met professor Lieven de Cauter.
De Man: Klopt. En hij sprak me over de enclosure of the commons, waar iemand als Thomas More zich in zijn tijd sterk over opwond. Ik kende die term niet, maar het is een van de meest belangrijke van onze tijd. Die ‘omheining van het gemeenschappelijke’ sloeg op de onrechtmatige toe-eigening van gemeenschappelijke gronden door grootgrondbezitters. Wat publiek was, werd zonder slag of stoot privébezit. Die evolutie is compleet uit de hand gelopen. Vandaag is het gênant om te zien hoe weinig er nog van ons allemaal is. Zelfs zuivere lucht is koopwaar geworden.
Maar daarnaast staan ook een heleboel andere evoluties. Er is sprake van een jonge generatie die heel erg bezig is met commons, met bottom-up-projecten, nieuwe democratie, nieuwe sociale structuren, en nieuwe vormen van economie.

Sommigen zullen in reactie tot jouw voorstelling wel zeggen dat elke tijd een tijd van verandering is.
De Man: En daar hebben ze dan gelijk in. Maar sommige tijden veranderen toch ietsje heftiger dan andere. Het kapitalisme loopt op zijn einde. En ook dat kapitalisme begon vijfhonderd jaar geleden.

Het kan ook nog een tijdje duren eer de huidige crisis voorbij is en we weten welke weg we op moeten.
De Man: Zeker. Deze crisis zal nog nieuwe hoogte- en dieptepunten kennen. Je ziet ook dat sommige landen bijna terug naar de dictatuur evolueren - zoals Polen en Hongarije, terwijl in Spanje nieuwe vormen van democratie ontstaan, met als voorbeeld de burgemeesters van Madrid en Barcelona die niet uit een politieke partij afkomstig zijn.
Ik zeg dan ook niet welke kant het zal of zou moeten uitgaan. Ik laat zien wie er allemaal bezig is met kleine initiatieven die het anders aanpakken. Dat zijn nooit wereldschokkende zaken, maar ze wekken blijkbaar toch de interesse van het publiek, dat het ook op prijs stelt dat ik nooit zeg dat dit of dat beter is dan iets anders. Behalve sommige politieke journalisten, die vinden dat ik een statement moet maken, en moet zeggen of ik voor links of rechts kies. Maar dat zijn een verouderde categorieën.

Dat maakt bijvoorbeeld ook je portret met de jonge Turkse ondernemer Engin Önder in Istanboel duidelijk. Die is van alle markten thuis.
De Man: Hij laat zich op geen enkele manier in een hokje stoppen. Hij is nog maar 22, wat je niet zou zeggen, en echt een kind van zijn tijd. Met zijn technologische innovaties heeft hij al veel geld vergaard, en heel wat mensen werken voor hem. Maar zijn organisatie heeft afgesproken dat het een derde van zijn tijd en geld aan initiatieven voor de samenleving spendeert. Zo hebben ze al restaurants geopend waar men opnieuw een deftige Turkse keuken presenteert. Dan zou je kunnen denken dat het om een stelletje patriottistische gastronomen gaat. Maar hun volgende initiatief was een online netwerk dat de perscensuur omzeilde om de bevolking te informeren over de bouwplannen in het Taksim Gezi-Park. Het zijn eigenlijk tegelijk zowel liberalen, socialisten, idealisten als verwende nationalisten. Ze zijn tegelijk politiek en apolitiek. En ze werken zeer multidisciplinair.
Het achterwege laten van hokjesdenken zie je meer en meer. Ook bij kunstenaars. Wij worden zelf ook gevraagd om voor politici te speechen. Zo kom ik in heel veel verschillende werelden terecht en dat vind ik super.

Belangrijk, want het gevaar dat we de bestaande sociale klassen en politieke strekkingen gewoon inruilen voor andere is reëel.
De Man: In Spanje zie je een grote inspanning om arm en rijk, links en rechts te integreren in dezelfde netwerken. Het grootste gevaar zijn immers de neo-tribes: als we niet opletten installeert er zich in de toekomst een nieuwe elite van hoogopgeleiden die niet zozeer heel rijk maar wel goed genetwerkt zijn. Als je weet bij wie je moet zijn om goedkoop te autodelen, te reizen en gezonde voeding in te slaan, dan is dat netwerk je rijkdom. Je mag niet zo hard in je nieuwe waarden geloven dat je er weer andere mensen mee uitsluit.

Wat opvalt in de recensies is dat iedereen je charmant en sympathiek vindt.
De Man: Dat is nu eenmaal hoe Nederlanders tegen Vlamingen aankijken.
Nederland is ook nog echt een land van ironie. De boventoon in veel theatervoorstellingen is nog altijd ironisch, wat ik te makkelijk vind. Ik ben helemaal puur, al zet ik die zogenaamde charme wel in om mijn verhaal te vertellen.
Dat we nu geselecteerd zijn voor het Theaterfestival in Nederland toont wel dat de traditionele theaterwereld ook dit soort theater apprecieert. Maar waar ik vooral trots op ben is dat we op heel diverse plekken staan. Het ministerie van Binnenlandse Zaken heeft ons gekocht, de ambassade van de Filippijnen… We hebben gespeeld op festivals, op congressen, in bedrijven, op universiteiten, voor vluchtelingen…. Dat geeft energie.

De opstelling voor je stuk is dan ook erg mobiel. Playmobil zelfs, want je gebruikt die poppetjes om sommige protagonisten gestalte te geven.
De Man: Dat komt omdat we in Duitsland een professor tegenkwamen die ons een Playmobil-mannetje van Maarten Luther gaf. 2017 wordt een groot Lutherjaar in Duitsland (Luther publiceerde in 1517 zijn stellingen in Wittenberg, MB). Daar wordt 3 miljard euro tegenaan gegooid. En er is ook een Playmobil-poppetje van hem gemaakt, dat het snelst verkopende Playmobil-poppetje ooit is gebleken. Dat vond ik zo’n mooi teken van hoe we tegenwoordig met geschiedenis omgaan. We vermarkten ze, net zoals Jeroen Bosch. Die Playmobil zegt dus iets wezenlijks, en tegelijk werkt het heel goed op de scène.