Met Eric Rinckhout op bezoek in werk en woning van Magritte

Vijftig jaar na zijn dood wordt René Magritte op allerlei manieren herdacht en geëerd. Zo schreef Eric Rinckhout de biografie in beelden Magritte ontsluierd. Wij trokken met de kunstcriticus naar het Jetse huis waar een groot deel van dat werk ontstond.

In de bijkeuken, waar gedurende 25 jaar - tussen 1930 en 1954 - veel werk van Magritte tot stand kwam, staat een robuuste zwarte kachel voor de schoorsteenmantel. Het is niet zo moeilijk om in die kachel de snuit te zien van de locomotief die in Magrittes schilderij De doorboorde tijd (1938) uit de open haard komt gereden. “Er zijn inderdaad een aantal elementen in het werk van Magritte die uit zijn onmiddellijke omgeving komen,” zegt auteur Eric Rinckhout, met wie we om die reden naar dit kleine, maar wonderlijke universum in de Esseghemstraat in Jette zijn gekomen. “Al zou het ook kunnen dat de open haard te situeren valt bij de Londense collectioneur Edward James, met wie Magritte in die jaren nauw samenwerkte.”

Maar andere voorbeelden zijn legio. De tussendeuren tussen de kamers, de trap, de bolhoed, de belletjes, de schaakstukken: verschillende objecten in het rijtjeshuis in Jette komen herhaaldelijk terug in het werk. Magritte speelde op zijn doeken telkens een ander spel met dezelfde schaakstukken, iets wat volgens Rinckhout ook Andy Warhol goed heeft onthouden, toen die in 1954, net als John Baldessari, Sol LeWitt en Robert Rauschenberg, de galerietentoonstelling van Magritte in New York zag.

Nog een mooi voorbeeld van de manier waarop het Jetse huis sporen naliet in het oeuvre, is het raam in de woonkamer dat uitkijkt op de straat. De overkant van de straat was vroeger nog niet bebouwd. Er was een veld met serres van een plantenkwekerij, in de trant van het landschap op Het menselijk tekort (1933). “Op dat schilderij schildert Magritte een ezel met een schilderij die voor het venster staat. Het landschap op het schilderij-in-het-schilderij is vermoedelijk het verlengstuk van het landschap dat we door het venster zien, maar daarvan zullen we nooit zeker zijn. Het element van het verborgene, het idee dat een stuk werkelijkheid een ander stuk verbergt, is een rode draad in Magrittes werk. Eén die waarschijnlijk toch te maken heeft met de traumatische ervaring uit zijn jeugd, toen zijn moeder zelfmoord pleegde in de Samber en teruggevonden werd met haar nachtkleed als een sluier over haar gezicht. In heel zijn oeuvre zal hij gezichten blijven verbergen achter sluiers, vogels, appels, stokbroden … Hij moet zich blijvend hebben afgevraagd wat haar bezield heeft en wat de zichtbare werkelijkheid nog allemaal verbergt.”

Slappe koord
Het boek van Rinckhout heet dan ook Magritte ontsluierd. Met de nodige terughoudendheid zoomt hij in op sleutelelementen en details als hogergenoemde. Uit elk schilderij licht hij vier fragmenten die kort worden besproken om zo verder door te dringen in het doek en het werk. Rinckhout paste dit procedé eerder toe in zijn rubriek ‘Ontrafeld’ in de krant De Morgen, die in boekvorm uitgebracht een kleine kunstgeschiedenis in beelden van verschillende meesters vormde.

Nu alleen de meester van het Belgische surrealisme centraal staat, in vijftig chronologisch geordende schilderijen, wordt een biografische en stilistische lijn zichtbaar en kunnen ook evoluties geduid worden. Zo merkt Rinckhout op dat Magritte in zijn vroege werken vaak boudweg objecten naast elkaar plaatste die niets met elkaar te maken hebben, terwijl er gaandeweg toch poëtische of filosofische verbanden tussen die objecten te detecteren vallen: “Giorgio de Chirico’s schilderij Het liefdeslied (1914), waarin een chirurgische handschoen, een locomotief en een klassiek beeld naast elkaar worden geplaatst, was voor Magritte een blikopener. Hij wilde ook op die manier verontrustende en ontwrichtende beelden maken. Maar tijdens en na zijn periode in Parijs tussen 1927 en 1930 zie je een evolutie naar wat hij dan filosofische problemen noemt. In Ceci n’est pas une pipe (1929), dat in Parijs is geschilderd, raakt hij ten eerste aan het probleem van de taal die een afspraak is: waarom zouden we een pijp een pijp noemen als we evengoed ‘tafel’ zouden kunnen zeggen? Ten tweede wijst hij op het feit dat het voorwerp zélf, en de afbeelding ervan, twee verschillende dingen zijn. Een eenvoudige vaststelling, maar toch één waar hij de rest van zijn leven mee bezig zal zijn, en één die ook ons nog altijd aanspreekt. Want met het opschrift Ceci n’est pas un … worden nog altijd talrijke T-shirts verkocht.”

Wel opgelet: ‘Ontsluierd’ betekent niet ‘verklaard’ of ‘uitgelegd’. “Dat is een slappe koord waarop je danst,” aldus Rinckhout, “want hoewel Magritte zelf altijd zei dat het hem ging om het mysterie, dat er geen symbolen in zijn werk zaten en dus geen verklaringen gezocht dienden te worden, wil je je lezers natuurlijk toch iets interessants vertellen. Ik probeer de lezers dus een aantal hypothesen of verklaringen aan te reiken.”

Glokaal
Omdat het om vijftig schilderijen gaat, is er behalve voor iconische doeken als De hemelvogel, Ceci n’est pas… of Het rijk der lichten - dat in het grote Magrittemuseum in Brussel hangt - ook plaats voor minder bekende werken, voor de Renoir-periode en de uitzinnige Période vache uit de Tweede Wereldoorlog. De burgerlijke façade die Magritte cultiveerde, maakte mee mogelijk dat hij een schilder werd voor het brede publiek, maar er is toch meer. De selectie maakt duidelijk dat er van alles speelt in het hoofd van Magritte dat door de iconische doeken misschien wat naar de achtergrond verdwijnt. “Ik wil laten zien wat er allemaal onder dat werk woelt: seksuele toespelingen, bijvoorbeeld. Wie in dit museum rondloopt, merkt dat ook. Neem de naakten waarvan Magritte er nogal wat geschilderd heeft. Ook de filmpjes die hij op het einde van zijn leven maakte, zijn vaak erg seksueel geladen.”

En die filmcamera verraadt nog iets. Magritte benaderde de schilderkunst op een erg instrumentele manier. “Hij wilde zo fotografisch mogelijk een werkelijkheid schilderen, die hij vervolgens onderuithaalde. Maar schilderen zelf deed hij niet graag. Hij vond het noodzakelijke handenarbeid. Vandaag zou hij wellicht met film, Photoshop en virtual reality aan de slag gaan. De enige periode waarin hij graag schilderde, was wellicht de Période vache, toen hij zich totaal liet gaan, maar niemand hem begreep.”

Aan die Période vache maakte Magrittes vrouw Georgette uiteindelijk een einde. Af en toe liet zij haar voorkeuren gelden, zoals ook zichtbaar is in het interieur in Jette, waar de voorkamer is ingericht met haar tierlantijntjes, terwijl in de slaapkamer de strakke meubelontwerpen van René staan. Het blijft verbazingwekkend hoe een wereldberoemd oeuvre tot stand kwam in een bescheiden huis waar op de plancher - op Magrittiaanse wijze! - een nep-tapijt is getamponneerd, en waar de schilder als het eten klaar was, zijn spullen in de bijkeuken moest opruimen. “Het is niet te vergelijken met de armoede van Van Gogh, maar toch spelen wij als Belgen Magritte niet op dezelfde manier uit,” beaamt Rinckhout. Misschien omdat Magritte al bij al toch niet zo ‘typisch Belgisch’ is als vaak wordt uitgebazuind? Rinckhout: “Het Magrittiaanse surrealisme zit in onze genen ingebakken, zegt men. En Brussel heeft een mooie collectie. Maar de Menil-collectie in Houston is ook heel groot en verder hangt er werk in New York, San Francisco, Parijs, Londen en Japan. Dat hij wereldberoemd is, is geen toeval. De logische problemen waar hij mee worstelt, zijn universeel.”

Meer Magritte

• Het Magritte Museum in Jette organiseert in het najaar een geluidscreatie rond Magritte, Brussel en het surrealisme, in samenwerking met Brussel behoort ons toe. Elke zaterdag van 11u tot 15u kunt u er ook terecht voor de thematische rondleiding Magritte één en al oor. Nog in het najaar organiseert het museum de rondreizende fototentoonstelling Ontdek Magritte in de parken van Brussel, in het Karreveldpark (16/9-9/10), aan de VUB Campus in Jette (10/10-24/10), aan het Josaphatpark (26/10-19/11) en het Garcetpark (21/11-19/12). Het museum geeft samen met uitgeverij Pandora ook het boek De Magritte code van conservator André Garitte uit.Magritte Museum, open van woensdag tot zondag van 10u tot 18u, www.magrittemuseum.be
• De Musea voor Schone Kunsten organiseren een tentoonstelling over de dialoog tussen het oeuvre van Magritte, dat van Marcel Broodthaers en dat van een aantal hedendaagse kunstenaars. Gelijktijdig geeft het museum in Marcel Lecomte. Heimelijke hoeken van het surrealisme ook een inkijk in leven en werk van deze met Magritte bevriende surrealistische dichter.Magritte, Broodthaers & de hedendaagse kunst, & Marcel Lecomte 13/10-18/2, www.fine-arts-museum.be
• In het Atomium worden schilderijen van Magritte opgeblazen tot levensgrote decors.Atomium meets Surrealism, 21/9-10/9, www.atomium.be
• Misdaadschrijver Toni Coppers schreef een politienovelle met Magritte-motieven die zich in Brussel afspeelt.De zaak Magritte van Toni Coppers, Manteau, 21,99 euro.