Piet Joostens vertaalt Pasolini: ‘Vertalen is een vorm van kannibalisme'

Hoewel Pier Paolo Pasolini bij ons vooral bekend is als regisseur van films als ‘Accattone’, ‘Il Decameron’, ‘Teorema’ en ’Salò’, vond hij zichzelf in de eerste plaats een schrijver. Om dat beeld bij te stellen vertaalde de Brusselse auteur Piet Joostens Pasolini’s belangrijkste poëzie, proza en polemieken uit de jaren 1960 en 1970. “In Pasolini’s teksten lees je zijn woede en zijn eenzaamheid.”

Bloed, zweet en tranen. Die opofferingen getroostte Piet Joostens zich om een persoonlijke keuze van teksten uit het gigantische oeuvre van Pier Paolo Pasolini samen te stellen, te vertalen en van een lezenswaardig voorwoord te voorzien. “Alleen al de poëzie omvat 2.000 pagina’s op bijbelpapier. Daarnaast liet hij enkele romans, massa’s essays en krantenartikelen over maatschappij, kunst, literatuur en film na. Na zijn dood werd nog een hoop onuitgegeven teksten teruggevonden. Ik heb zo goed als alles gelezen, heel wat stukken zelfs meermaals.”

“Ik wou vooral onderzoeken in welke mate Pasolini’s teksten vandaag nog overeind blijven. Hij leefde op een kantelmoment in de Italiaanse geschiedenis. Kort na de Tweede Wereldoorlog was Italië nog steeds een agrarisch land. In de jaren 1960 en 1970 brak de massaconsumptiecultuur er heel plots door. De veranderingen waren enorm. De Italianen zijn toen op korte tijd andere mensen geworden.”
“Het is belangrijk om naar die periode terug te blikken, omdat daar veel miserie is begonnen. Voor jonge maatschappijcritici is het interessant om te zien dat hun kritiek op het wilde kapitalisme, de nivellerende genotscultuur, het entertainment enzovoort niet van vandaag is, maar een hele geschiedenis kent. Veel van de problemen die Pasolini beschrijft op politiek, cultureel en seksueel vlak zijn ook vandaag nog relevant. Het is een stem die blijft inspireren.”

Waar ontstond jouw interesse voor Pasolini?
Piet Joostens: Tijdens mijn studies Romaanse filologie in Gent in de vroege jaren 1990 bliezen zijn films me helemaal van mijn sokken. Daarna ben ik hem gaan lezen, te beginnen met zijn romans. Pasolini schreef over thema’s waar ik zelf mee worstelde als jonge, homoseksuele student met een engagement binnen de radicaal-linkse studentenbeweging; ik wou mij absoluut niet conformeren aan een lifestyle die daarbij hoorde.
Pasolini formuleert algemene kritiek op de consumptiemaatschappij en de moderne wereld vanuit een heel persoonlijk engagement, niet vanuit een vertrouwd denkkader of gehoorzaamheid aan een partij.
Vandaag moeten alle meningen bij een bepaald standpunt aansluiten, niemand zet nog zijn eigen struggle op papier. In Pasolini’s maatschappijkritische teksten lees je veel over hemzelf, over zijn woede en zijn eenzaamheid. In zijn latere teksten ontdek je dat hij niet zeker is van zijn denken over de maatschappij, hij toont zijn eigen rafels en kwetsbaarheid.
Tot slot spraken zijn heel brute en prozaïsche teksten vermengd met poëtische beelden mij enorm aan.

Hoe ben je tot een selectie van teksten uit dat indrukwekkende oeuvre gekomen?
Joostens: Een goede vriend van me, de Nederlandse dichter Frank Keizer, toonde me In Danger, een boekje dat enkele jaren geleden in de Verenigde Staten werd uitgegeven. Daarin wordt de poëzie van Pasolini gecombineerd met zijn maatschappijkritiek. Die combinatie werkte wel.
Dat was mijn inspiratiebron, maar ik heb een heel andere tekstkeuze gemaakt. Enkele van Pasolini’s belangrijkste essays waar in Italië nog vaak naar verwezen wordt, zoals zijn kritieken over de verrechtsing van de hippies, terreur, neofascisme, drugs of abortus, waren nog nooit naar het Nederlands vertaald. Een deel van Pasolini’s poëzie wel, maar in een volgens mij te verheven en maniëristisch Nederlands - daar heb ik nieuwe vertalingen van gemaakt. Zowel van zijn vroege, meer persoonlijke als van zijn latere politieke gedichten.

Wat waren de grootste moeilijkheden tijdens het vertalen?
Joostens: Het Italiaans van de late Pasolini is meestal rechttoe rechtaan, zijn stijl is zowel in poëzie als in proza nogal ruw. Pasolini was niet zo geïnteresseerd in mooie zinnen of in een bijdrage aan de burgerlijke cultuur. Als vertaler moet je dan ook vermijden dat je de plooien te glad strijkt.
Veel mensen denken dat poëzie vertalen het moeilijkste is wat er is. Pasolini maakt in het begin veel gebruik van rijm, al is dat iets eenvoudiger in het Italiaans omdat veel woorden op een klinker eindigen. Ik heb veel geluisterd naar hoe hij zelf voorlas en sprak. Als je hem hoort voorlezen, hoor je dat rijm bijna niet. Daarom liet ik het rijm vallen en koos ik voor een gebalder Nederlands. Al maakt dat het vertalen er niet per se gemakkelijker op.
Voor mij is vertalen veel meer dan een tekst begrijpbaar maken. Een vertaler moet de intensiteit en de concentratie van een tekst proberen te behouden. Je moet een stem vertolken. Dat kruipt soms onder je huid, het is een vorm van kannibalisme.

Bij ons is Pasolini in de eerste plaats bekend als regisseur. Helpen zijn teksten om zijn films beter te begrijpen?
Joostens: Om de politieke betekenis van zijn werk te begrijpen, zijn zijn teksten heel belangrijk. In Italië en in Frankrijk werden Pasolini’s teksten overigens altijd naast zijn films gelezen.
Neem bijvoorbeeld de drie films van de Trilogie van het Leven – de verfilmingen van de literaire middeleeuwse werken Decamerone, The Canterbury Tales en De vertellingen van Duizend-en-een-nacht. Ze beschrijven een volkse cultuur, een lichamelijkheid en een ongegeneerdheid die niet exhibitionistisch is en dat allemaal in een carnavaleske traditie.
Als je zijn essays leest, merk je dat Pasolini geen kostuumfilms wilde maken van de Middeleeuwen met stomme grappen en penissen en borsten, noch dat hij een eerbetoon wilde brengen aan de grote schrijvers zoals Boccaccio en Chaucer. Neen, Pasolini wil met dat drieluik aantonen dat er in die zogezegd obscurantistische Middeleeuwen op een veel vrijere manier werd omgegaan met naaktheid, humor en blasfemie dan van vandaag. Die levenskracht vormde een commentaar op onze tijd.

Pasolini kwam toevallig in Rome terecht, waar hij bevriend geraakte met Fellini. Hij schreef enkele dialogen voor La Dolce Vita. Pasolini heeft nooit filmschool gevolgd, hij was een schrijver die films maakte. Toen hij stierf, riep zijn beste vriend Alberto Moravia (Italiaans auteur, red.) op het Campo de’ Fiori: ‘Ze hebben een dichter vermoord!’ Niet enkel omdat Pasolini poëtische beelden in zijn films gebruikte, maar ook omdat hij letterlijk op alle fronten een dichter was.

Hoe werd Pasolini door zijn tijdgenoten bekeken?
Joostens: Pasolini bleef zich wel een communist en marxist noemen, maar hij stelde ongewenste vragen - ook aan de communistische partij. Hij had niet één publiek. Hij is altijd een heel tegenstrijdige en onvoorspelbare persoonlijkheid geweest. Op een bepaald moment kreeg hij voor de verfilming van het Evangelie van Matteüs een grote prijs van het Vaticaan, terwijl de kerk al zijn vorige en volgende films verboden heeft.
Op het einde van zijn leven was Pasolini een beroemdheid. In 1972 en 1973 schreef hij grote stukken op de voorpagina van de Corriere della Sera, niet bepaald een radicale krant. Hij was een ster omwille van zijn films, maar ook vanwege zijn boeken die belangrijke prijzen hadden gewonnen. Op straat kende iedereen hem, in verschillende milieus. Maar ondanks zijn vele vrienden en kennissen is hij altijd een heel eenzame man gebleven.

Pasolini voerde polemieken op een manier die we vandaag niet meer kennen.
Joostens: Ik noem hem liever een uitdager dan een provocateur. Wanneer hij iemand uitdaagde, of een groep mensen, zette hij zichzelf nooit uit de wind. Hij daagde daarmee ook zichzelf uit, hij werkte zichzelf mee in de problemen. In zijn allerlaatste televisie-interview zei hij: ‘Schandaliseren is een recht, geschandaliseerd worden is een plezier’.
Hij schreef die polemieken niet voor zijn plek in de kunstgeschiedenis of opdat de camera’s op hem zouden staan. Dialectiek was heilig voor hem. Soms kreeg hij wel eens een repliek, maar tot zijn grote verdriet kreeg hij nooit een echt weerwoord. Dat is een deel van zijn grote tragiek.

Welke hedendaagse kunstenaars of intellectuelen doen jou aan Pasolini denken?
Joostens: In de film zie ik wel gelijkenissen met de Deense regisseur Lars von Trier, een man die vaak misbegrepen wordt. Mensen denken dat hij vooral provoceert, maar zijn films gaan op een heel wezenlijke manier over onze wereld en onze problemen. Ook de ruwheid en de esthetiek van Pasolini vind ik bij hem terug.
Een schrijver in de stijl van Pasolini zie ik niet meteen. Schrijvers zijn vandaag te veel bezig met hun eigen profiel, ze zijn bang om zichzelf helemaal in vraag te stellen. Een figuur als Pasolini is misschien wel ondenkbaar geworden in het hedendaagse systeem van media en uitgevers waarin alles aan een duidelijk, liefst verkoopbaar en vermakelijk profiel moet beantwoorden.
Misschien komt iemand als Dyab Abou Jahjah nog wel in de buurt. Zijn columns in De Standaard zijn uitdagend en altijd verrassend, net als bij Pasolini.

Ga je nog meer werk van Pasolini vertalen, of ben je nu klaar met hem?
Joostens: Deze bundel vormt voor mij een afgerond geheel, een nieuwe selectie uit zijn oeuvre komt er zeker niet.
Er is nog één ding dat ik misschien wel wil doen. Na Pasolini’s dood is er een map gevonden met 111 sonnetten over zijn liefdesverdriet. Niemand wist dat die bestonden. De sonnetten zijn gericht aan Pasolini’s grote muze Ninetto Davoli, een jonge acteur en arbeider met wie hij een relatie had die veel verder ging dan vriendschap.
In de jaren 1970 werd Davoli verliefd op een vrouw. Pasolini aanvaardde dat min of meer, maar schreef in het geheim heel verbitterde, treurige sonnetten – ook bewust een verwijzing naar The Dark Lady uit de Sonnets van Shakespeare. Pasolini’s sonnetten zijn afwisselend verfijnd én rauw, hij schrikt niet terug voor thema’s als zelfmoordgedachten en masturbatie. Ik heb er al eens enkele vertaald in een literair tijdschrift, misschien moet ik de rest er ook nog bij nemen.