Dat Brussel niet altijd even zorgvuldig met zijn erfgoed is omgesprongen, is algemeen geweten. Maar zonder twee organisaties, het Sint-Lukasarchief en de Archives d’Architecture Moderne, had de schade nog veel groter kunnen zijn. In Unbuilt Brussels - Save/Change the city, dat vrijdag opent, doen ze hun pionierswerk uit de doeken.
We kunnen het ons nu nauwelijks voorstellen, maar in 1998 prijkte het Flageygebouw – waar de redactie van BRUZZ nu huist – op de lijst met de honderd meest bedreigde gebouwen ter wereld. Nadat de omroepen RTBF en VRT het gebouw hadden verlaten, raakte het in verval. “In 1985 dienden we samen met de Archives d’Architecture Moderne een eerste dossier in voor de bescherming en reconversie,” vertelt Jos Vandenbreeden, die het Sint-Lukasarchief mee hielp oprichten.
“Vanaf 1989 voerden we concrete acties en dienden we een dossier in bij het World Monument Fund. Daardoor kwam er uiteindelijk een tweetalige werkgroep, werd de nv met twintig aandeelhouders voor de aankoop opgericht en werd de site beschermd. Als je ziet wat voor een dynamische plek Flagey nu is, is het een van onze realisaties waar ik het meest trots op ben.”
© CIVA
Zowel het Sint-Lukasarchief als de Archives d’Architecture Moderne ontstonden in de schoot van de mei ‘68-beweging, en wilden een antwoord bieden op een politiek klimaat dat Brussel niet gunstig gezind was.
“Aangezien het Brussels Gewest pas in 1989 is opgericht, werden alle beslissingen rond mobiliteit en stedenbouw op nationaal niveau genomen. Daar had niemand interesse in Brussel, waardoor het patrimonium van de stad op verschillende plekken werd vernietigd. Zo moesten bijvoorbeeld voor de aanleg van de metro hele straten wijken. Of moesten in de Noordwijk zo’n 10.000 mensen vertrekken voor de aanleg van de kantorenwijk naar Amerikaans model,” vertelt Yaron Pesztat, huidig directeur van het departement moderne architectuur bij de CIVA Stichting.
“Een wijk die gelukkig gered is, is de Marollen. Eind jaren zestig dreigde die plaats te moeten maken voor een uitbreiding van het Justitiepaleis. En ook het art-nouveaupatrimonium werd lange tijd als onbelangrijk beschouwd,” vult Vandenbreeden aan.
Terwijl het Sint-Lukasarchief dit soort situaties aanklaagde met acties, voerde de AAM een politiek van tegenvoorstellen. “Het kritisch activisme van de oud-strijders van ‘68 zit bij beide organisaties in de genen. Daardoor hadden de twee archieven een gelijkaardige missie: enerzijds een wetenschappelijk-architecturale, anderzijds een politiek-activistische. Die combinatie maakt ze uniek. Alleen de concrete strategie verschilde. Zo heeft AAM onder meer verschillende kazernes van Brussel, zoals die van de Kroonlaan en die van Dailly, mee van de sloop helpen redden door met concrete plannen aan te tonen hoe een nieuwe bewoning er zou kunnen uitzien,” vertelt Pesztat.
In maart 2016 ging de AAM op in de gloednieuwe CIVA Stichting, in januari 2017 volgde het Sint-Lukasarchief. “Die beslissing kwam er nadat de Vlaamse gemeenschap ons geen subsidies meer had toegekend. Daardoor zijn we nu een volledig Brusselse organisatie,” vertelt Vandenbreeden. “Al biedt dat wel het voordeel dat we samen het grootste archief van België, én een van de grootste van Europa, vormen. Want terwijl wij vooral focusten op archieven van eind 19de en begin 20ste eeuw, verzamelde de AAM vooral archieven over modernistische architectuur.”
Geen interesse
“Een van de redenen waarom we zulke uitgebreide archieven bezitten, is het feit dat we begonnen zijn in een tijd waarin niemand interesse had in dat soort documenten. We hebben enorm veel gekregen, en krijgen nog steeds veel. Buitenlandse archieven moeten vooral veel materiaal aankopen,” vertelt Pesztat.
Terwijl de archieven vroeger actief werden ingezet in de strijd voor het behoud van bepaalde gebouwen of stadsgezichten, zullen ze de komende jaren vooral gebruikt worden voor tentoonstellingen en publicaties. Want sinds de oprichting van het Brussels Gewest heeft de overheid, onder meer dankzij de urgentie-inventaris bouwkundig erfgoed van het Sint-Lukasarchief en de inventaris industrieel erfgoed van de AAM, de zorg voor het bestaande patrimonium op zich genomen.
© La_Cambre_Dominique Delbrouck & Michel Leloup
“Met Unbuilt Brussels #01 geven we een voorsmaakje van de enorme rijkdom van onze archieven, met daarin onder meer talrijke stedenbouwkundige en architecturale plannen die nooit werkelijkheid zijn geworden. Een mooi voorbeeld zijn de verliezende ontwerpen voor de Albertina-bibliotheek. De komende zomers kiezen we er telkens een specifieke thematiek uit. Zo gaan we in 2018 dieper in op de niet-gerealiseerde projecten van Victor Horta,” besluit Pesztat.
> Save/Change The City - Unbuilt Brussels #01. 23/06 > 24/09, CIVA Stichting, Elsene
> Tijdens het openingsweekend zijn er gratis gidsbeurten, en later staan er enkele geleide bezoeken met bekende Brusselaars op het programma.
Lees meer over: Elsene
Fijn dat je wil reageren. Wie reageert, gaat akkoord met onze huisregels. Hoe reageren via Disqus? Een woordje uitleg.