Wat een museumdirecteur lijden kan

Polen heeft in de historische stad Gdansk sinds 24 maart zijn eigen Museum van de Tweede Wereldoorlog. Het museum is het grootste ter wereld, maar het is al omstreden van bij de conceptnota net geen decennium geleden. De rechts-nationalistische regering wil de geschiedenis zoals die verteld wordt in het museum herschrijven. Professor Pawel Machcewicz die in 2008 een contract voor tien jaar kreeg als museumdirecteur, is aan de deur gezet. Ook dit is Europa.

Machcewicz bekleedde vorige week The International Chair for the history of the second World War aan de ULB. Zijn lezing The battle for Museum of the Second World War in Gdansk is een bloedstollend verhaal, waarvoor professor Pieter Lagrou ook historici uit Gent, Leuven en Luik mocht verwelkomen.

De Tweede Wereldoorlog maakte in Polen 5,5 miljoen slachtoffers, van wie 300.000 militairen. Het museum in Gdansk koos ervoor om de oorlog door de ogen van de burgerslachtoffers te laten zien. Die invalshoek konden rechtse journalisten en historici niet smaken. Ze verweten de board van historici (veertig man sterk) de heldenmoed van de soldaten te negeren, onpatriottisch gedrag en ook het verwijt ‘vazallen van Brussel’ kregen ze naar het hoofd geslingerd. De kopman van de Recht en Rechtvaardigheid-partij haalde in korte tijd in publieke speeches drie keer zwaar naar het museum uit. “Het museum komt er om de nationale identiteit teniet te doen,” zo luidde het. Het museum werd de inzet van een fel debat over het verleden, de politieke toekomst en zijn plaats in Europa. Het museum in Gdansk laat zien hoe WO II een continent - Europa - en de hele wereld veranderde.

Samen met de Brusselse scenografen van Tempora koos het museum ervoor om niet de nadruk te leggen op het multimediale, maar om zoveel mogelijk artefacten te verzamelen. In de permanente collectie zijn tweeduizend voorwerpen te zien, maar het museum verzamelde er veertigduizend, waarvan een derde giften. “Een unieke ervaring,” volgens Machcewicz. De voordracht die Machcewicz hield aan de ULB was bij momenten ijzingwekkend, maar er was ook humor als het over België ging. Met het Legermuseum in het Jubelpark sloot hij de beste deal van zijn leven: in ruil voor een Pools soldatenkostuum en twee vleugels van een Mig kreeg hij een tank en een kanon. Zoals verwacht, leidden ook sommige artefacten afzonderlijk tot zware kritiek. Zoals de pijp van Jozef Stalin, waarmee hij de Sovjetgrenzen aanduidde op de Jalta-conferentie. De pijp wordt reclame voor het communisme genoemd.

Het museum heeft 110 miljoen euro gekost, zonder Europese subsidies, want een vraag daarnaar zou opnieuw tot controverses leiden. Het werd op een historische site gebouwd. Ooit, in 1945, nog een dichtbevolkte wijk, maar bij het beleg van Gdansk helemaal vernietigd. Het museum kreeg de volle steun van Donald Tusk, huidig Europees president en toen eerste minister in Polen. Van de conceptnota in 2008 tot vandaag waren er heel de tijd bedreigingen, maar vandaag is Recht en Rechtvaardigheid aan de macht en is Machcewicz, wiens contract tot 2018 liep, aan de deur gezet. Het museum kon door een gelukkige samenloop van omstandigheden toch openen. De huidige minister van Cultuur zette op een nacht een fictief museum op zijn website, met later de melding dat het niet rationeel was om twee musea te hebben. Hij wou met andere woorden Machcewiczs museum sluiten, maar volgens de wet moesten er drie maanden verstrijken tussen de beslissing en de sluiting: dat gaf Machcewicz de kans om het museum klaar te stomen. Machcewicz: “Dit gaat over pluralisme en onafhankelijkheid van de wetenschap. De kritiek kan samengevat worden als: het museum is te Europees, te universalistisch, te pacifistisch en te kosmopolitisch. Critici voerden zelfs het argument aan dat oorlog een positieve ervaring kan zijn. Na de opening op 24 maart lokte het museum in twee weken 20.000 bezoekers. Als de minister van Cultuur zijn belofte houdt moet 90 procent van het huidige museum (5.000 vierkante meter groot) op de schop. Machcewicz denkt dat het museum in zijn huidige vorm nog wel een paar maanden open blijft, wat een jonge historica de uitspraak ontlokte: “Ik vraag mijn vriend alvast een citytrip naar Gdansk te boeken.”