De metrosleuf in Molenbeek: een onderbenut godsgeschenk

De bouw van de metro door Oud-Molenbeek in de jaren 1970 getuigde van een ongemene brutaliteit. Het historische centrum werd zonder ontzag voor de inwoners opengeritst. Maar veertig jaar later blijkt het tracé van de metrosleuf eigenlijk een onderbenut godsgeschenk te zijn.

Meestal zijn gedenkborden verguld, in marmer of in steen. Niet zo in Oud-Molenbeek. Daar was er een houten bord. Stefan Eelens, een van de stichters van het Buurthuis Bonnevie, had er met hamer en beitel een hulde in gekerfd: 'Ter nagedachtenis van de slachtoffers van de metrowerken 1974-1981.'

Rond 1974 gaf het gemeentebestuur de toestemming om de metrolijn Schuman-Sint-Katelijne door te trekken, dwars door Oud-Molenbeek. Tussen het kanaal en Zwarte Vijvers werd de buurt brutaal opengereten. Ongeveer 170 huizen gingen tegen de vlakte. Een poos lang hing het gesculpteerde gedenkbord tegen de achtermuur van een resterend huis (zie foto hierboven).

Wat ondenkbaar was in een dichtbebouwde woonwijk in Ukkel of Woluwe, kon wel in Molenbeek. Stefan Eelens herinnert zich alles, alsof het gisteren was. Hoe de overheid niet communiceerde over de plannen van de uit te voeren werken en mensen bang maakte. “In de Sint-Maria- en de Bonneviestraat woonden nog echte volkse Meulebeikenaars die naar 'de stad' gingen zodra ze het kanaal overstaken. Het was een dorpse straatgemeenschap. Maar plotseling kwamen er staatsambtenaren over de vloer: 'Madammeke, ge weet toch wat hier gaat gebeuren? Zoudt ge niet stilaan denken aan verhuizen?' De aangeboden minnelijke schikkingen lagen ruim onder de marktprijs. Veel bewoners van de Bonneviestraat plooiden voor een appel en een ei, terwijl ze niet eens beseften dat er voor hun straat geen juridische onteigeningskader was.”

“De vernedering werd op de spits gedreven door pesterijen,” vervolgt hij. “Mensen die niet toegaven aan de onteigening zagen plots hun elektriciteit afgesneden. Sterker nog, alle huizen rondom werden gesloopt zodat hun gebouw, zonder stutwerk, alleen kwam te staan. Stof, straten afsluiten, dynamietexplosies, gigantische graafschokken zonder voorafgaand technisch onderzoek over de stabiliteit van de resterende bewoonde gebouwen. Dat was schering en inslag.” Ondertussen schoven de meeste oorspronkelijke Laag-Molenbekenaars op naar Hoog-Molenbeek, waar ze moderner comfort vonden in nieuwbouw rond brede lanen. Meteen schoof ook de kern van het Molenbeekse electoraat mee naar het westen. Politieke onverschilligheid en verloedering werden het erfdeel van Oud-Molenbeek. De sleuf bleef jaren sleuf en spleet de buurt in twee. Een hele generatie niet-stemgerechtigde Maghrebijnse nieuwkomers groeide op in een wijk rond een gapende leegte.

Tijd om te dromen

Wie er in die tijd ook naar stond te kijken, is Joris Sleebus, een senior gids bij Brukselbinnenstebuiten. Al vijftig jaar maakt de organisatie foto's van de stad. Die beeldenbank, met onder meer onthutsende impressies van de metrowerken, digitaliseert Sleebus nu. 'Junior' gids Jeroen De Smet vergezelt hem. Samen klokken de heren af op 65 jaar kritisch kijken naar de stad. “In 2021 zijn we exact vier decennia verder,” zegt De Smet. “Wat gebeurd is, is gebeurd. Laat ons nu vooral focussen op de potentie van het metrotracé door Oud-Molenbeek. Er zijn blikvangers gerealiseerd, het knappe Bonneviepark bijvoorbeeld. Maar het is toch vooral een gemiste kans dat de gemeente deze ruggenwervel van de wijk niet sterker valoriseert. We spreken over een onsamenhangende aaneenschakeling van open ruimtes die in de lengte leiden naar het kanaal en het centrum van Brussel. Over die as lopen ook dwarsstraten die mensen naar de voornaamste attractiepolen van de buurt brengen. Aan de ene kant zijn dat het gemeenteplein en de handel op de Gentsesteenweg. Aan de andere kant heb je de Sint-Jan-de-Doperkerk en het Huis van Culturen. De verbinding van al die plekken zou voor iedereen nog veel aangenamer kunnen.”

We staan langs de kanaaloever ter hoogte van metro Graaf Van Vlaanderen en kijken uit op de Locquenghienstraat die aan de overkant van het water leidt naar de Vismarkt. “Het belang van een goede inrichting van het metrotracé kan je in een nog breder perspectief zien,” stelt Sleebus. “De as Zwarte Vijvers-Gentsesteenweg-Vlaamsepoort-Dansaertstraat-Beurs raakt verzadigd. Ontdubbel die met de as Zwarte Vijvers-metrosleuf-Locquenghienstraat-Vismarkt-De Brouckèreplein-Muntplein. De sinds lang aangekondigde voetgangersbrug over het kanaal zit er nu aan te komen. Grijp dat aan als een kans.”

De kanaaloever werd al enkele jaren geleden heraangelegd. Een verbetering is het zeker, maar het Gewest wilde van alles wat: én een fiets- en wandelpad, én doorgaand verkeer, én het behoud van een van de twee parkeerstroken. Ambitieuzer was geweest om met autoluwheid een volwaardige wandelpromenade langs de waterkant te creëren, tussen Thurn & Taxis en het park aan de Ninoofsepoort. Meteen had het ook meer leven kunnen brengen in het eerste deel van het metrotraject: de Sint-Mariastraat, de vitrine van Molenbeek. De ruimte dient vandaag vooral als weg naar de metro-ingang. “Een brugverbinding over het kanaal volstaat niet. Beleven is even belangrijk,” zegt De Smet. “Herteken de Sint-Mariastraat tot een plek die mensen ook vasthoudt. Richt ze bijvoorbeeld in met banken, een amfitheater en een pop-upbar in het genre van Molenbeek-Plage, zodat mensen hier met een hapje en een drankje kunnen vertoeven.”

“Je zou ook iets kunnen doen met de eigenlijke metro,” zegt De Smet nog. “Werk met een glazen constructie, waardoor de ondergrondse tussenverdieping daglicht krijgt en je boven kan zien wat er beneden gebeurt. Denk intussen na over enkele activiteiten die je op de tussenverdieping kan inplanten. En als je dan toch bezig bent, ontdubbel meteen die onbeduidende haltenaam Graaf Van Vlaanderen met halte Centrum Molenbeek. De MIVB doet dat nu toch ook met de halte Beurs-Grote Markt.”

We stappen verder, passeren halverwege langs het knappe nieuwe, glazen administratieve gebouw van het gemeentehuis en komen aan bij de eerste dwarsas, de Graaf Van Vlaanderenstraat. Links ligt het Gemeenteplein. Na de heraanleg in 2014 hield Molenbeek daar even een fantastisch attractieplein aan over. Voetgangers en fietsers primeerden er op auto's. Door een falend beleid tegen wildparkeerders verloor het plein nadien aan glans. In afwachting van paaltjes bakent de gemeente met bloembakken en betonblokken nu een autovrij gedeelte af. Maar de nieuwe autorijstrook die hierdoor ontstaat, begraaft wel het oorspronkelijke idee van een volledige autoluwe zone.

Voor ons ligt het tweede deel van het metrotracé, de Briefdragersstraat, sinds jaar en dag grotendeels de parking voor de wagens van de politie. Een absoluut dieptepunt voor beide heren. “Hoe is het mogelijk dat je dit neerzet in het centrum van een publieke ruimte,” zegt Joris Sleebus. “Deze parking compromitteert elke vorm van coherente heraanleg van het metrotracé. Van bij de bouw van het commissariaat in het begin van de jaren 1990 eiste de politie een eigen parking aan zijn voordeur. Steek die onder de grond. Er is plaats, want tussen het maaiveld en de metroperrons ligt tien meter tussenruimte.”

Voorbij het commissariaat

En dan de parel: het Bonneviepark. Net na de metrowerken was het een braakliggend terrein, afgezoomd met betonplaten. Buurthuis Bonnevie kraakte zo'n plaat en stak in het gat een schommel. Het was de symbolische start van het park, dat in 2019 voor een vierde keer werd heraangelegd. Het hek verdween. De materialen van de grondbekleding zijn doorgetrokken tot tegen de gevels van de huizen. “Toch begrijp ik niet waarom de straat en de parkeerstroken behouden zijn,” zegt De Smet. “Het is dan wel ingericht als een woonerf, maar ook hier had men verder kunnen gaan.”

Dat woonerf eindigt op de Merchtemsesteenweg, die jarenlang door automobilisten massaal als sluipweg werd gebruikt. Door eind 2020 de rijrichting gedeeltelijk te veranderen, is de overlast van doorgaand verkeer drastisch verminderd en werd het veiliger voor de twee basisscholen twintig meter verderop. “Alle dwarsstraten met autoverkeer zouden ondergeschikt moeten zijn aan de as van de metro,” stelt Sleebus. “Ook met verkeersdrempels kan je automobilisten laten voelen dat ze een speciale ruimte naderen. Zo maximaliseer je het pleingevoel.”

De toegang vanuit de Bonneviestraat naar het Voltaireplein moet beter voor Jeroen De Smet. “Een korte versteende straat zorgt nu voor de verbinding, maar geen mens die die weg neemt. Kunnen groen, banken of een bijzondere speeltuin dat keren? Dat plein heeft een trekker nodig. Iets dat mensen doet komen, en tegelijk de nachtrust van de omwonenden niet verstoort. Vergeet achter het Voltaireplein ook niet de onaantrekkelijke, licht verzonken parking aan Zwarte Vijvers. Als je al die onderbenutte open ruimtes ombuigt tot een logische looplijn tot aan het kanaal, dan creëer je in Oud-Molenbeek een nieuw Molenbeek. Een opeenvolging van pleinen die vanzelfsprekend in elkaar overlopen en telkens een andere invulling hebben: een pleisterplaats aan de brug, een overdekte winkelgalerij boven de metroperrons, een evenementenplein aan het gemeentehuis, verschillende soorten speeltuinen en sportterreinen, en waarom niet op het einde iets doen met stadslandbouw?”

Hans Vandecandelaere is ook auteur van het boek 'In Molenbeek' (EPO, herziene uitgave 2016)