© Peter Andreas Hassiepen
Interview

Duitse filosoof Safranski trapt Flagey-reeks Spreek/tijd op gang

Kurt Snoekx
© BRUZZ
25/01/2017

De wereld is in “moderne versnelling” geschakeld, en de mens… tja, de mens. Flagey biedt onder het curatorschap van Sigrid Bousset weerwerk en haalt in de nieuwe reeks Spreek/tijd enkele vooraanstaande denkers en doeners uit hun zondagse rust. De eerste gast, de Duitse filosoof Rüdiger Safranski, legt meteen de vinger op de wonde: “Het is belangrijk dat we in de mate van het mogelijke tijd terugwinnen.”

Dit jaar werkt Flagey zich enkele dagen des Heren uit de naad om de rusteloze bewoners van het jachtige heden een moment van rust, beschouwelijkheid en uitwisseling te gunnen en stil te staan bij dat fenomeen dat maar vliegt en verloopt, wonden heelt en raad brengt, wegtikt en weigert stil te staan: de malende tand des tijds. Een gekniptere gast dan Rüdiger Safranski om Spreek/tijd op gang te trappen, was onmogelijk te vinden. De vooraanstaande Duitse filosoof staat bekend om zijn scherpzinnige, literaire biografieën van Nietzsche, Heidegger, Goethe, Schiller en Schopenhauer, en weet met zijn aanstekelijke fascinatie diepgravende gedachten over de Duitse romantici, het kwaad, de vrijheid, en, onlangs nog, de tijd - meteen het onderwerp van de eerste Spreek/tijd-lezing - bijzonder helder te boek te stellen.

“Ik schrijf mijn boeken zo dat ik ze zelf kan begrijpen,” reageert Safranski speels aan de andere kant van de lijn in Badenweiler, “een kleine, idyllische plek in het zuiden van Duitsland”, waar hij kan ontsnappen aan zijn tweede leven in het neurotische Berlijn. “Ik voel me schrijver, en daarom komt het voor mij aan op de stijl. Het formuleren moet me esthetische vreugde bezorgen. Misschien is dat ook het plezier dat lezers uit mijn boeken halen.”

Wat de lezer uit het afgelopen jaar verschenen Tijd. Hoe tijd en mens elkaar beïnvloeden puurt, is een ontnuchterende, maar rijke ervaring. Safranski ontrafelt de tijd - een medium waarin we ons bewegen en waarvan we tegelijk coproducent zijn - als een veelgelaagd weefsel. Hij verruimt onze blik met een verkenning van de onmetelijke kosmische tijd, én blikt intens naar het begrensde heden en zijn effecten. Met de gesocialiseerde tijd of kloktijd, de mogelijkheid om het menselijke netwerk te organiseren en de globale maatschappij te homogeniseren, en de daaruit voortvloeiende verdichting van het communicatieve netwerk, schrijft de Duitse denker bijvoorbeeld, zijn we verstrikt geraakt in een kunstmatig opgerekte waarnemingshorizon. We raken verlamd door te veel heden, met een razende stilstand, gevoelloosheid en een permanent geagiteerde toestand tot menselijk gevolg.

lloyd safety last BRUZZ 1555
Het moet zowat het gevoel zijn dat wordt vertolkt door het omslagbeeld van de oorspronkelijke, Duitse uitgave van Tijd. Hoe tijd en mens elkaar beïnvloeden, dat een van de meest iconische scènes uit het tijdperk van de stille film toont: het moment in ‘Safety Last!’ waarop Harold Lloyd ver boven de stad aan de wijzers van een klok hangt te bungelen. “Ik ken het gevoel, ja,” lacht Safranski. “Ik denk dat we dat allemaal kennen: letterlijk afhangen van de kloktijd. We leven onder de heerschappij van de gesocialiseerde tijd. Dat is niet de hele tijd, maar we reduceren hem vaak tot het tikken van de klok.”

Dat is het geluid van de lineaire tijdsorde, die in de verveling, door het teveel aan heden, voor de dimensionale tijdsorde schuift. Kan een groter inzicht in de gelaagdheid van de tijd, ons daaruit halen?
Rüdiger Safranski: Als we het tijdvenster verder opengooien en onze herinnering laten werken, dan hebben we iets te doen, ja. Dan ervaren we een volheid, zijn we rijk aan herinnering. Daarom is je kunnen herinneren voor een stuk een bevrijding van de druk van de tegenwoordige tijd. Wie weinig herinneringen heeft, is weerloos overgeleverd aan het nu en zijn rumoerige effecten.

Die effecten zijn hoorbaar in een wereld die door het globale communicatieve netwerk te groot is geworden. We kunnen vandaag gelijktijdig overal zijn.
Rüdiger Safranski: Ja, maar tegelijk is de wereld ook kleiner geworden. De heerschappij van de kloktijd heeft de oude wereld van verschillende tijden weggevaagd. Daarmee is de wereld complexer geworden, maar ook gelijksoortiger, meer uniform.

Iets wat die uniformiteit kan doorbreken, schrijft u, is een nieuw begin maken. Dat verandert onze perceptie van de tijd.
Rüdiger Safranski: En er schuilt een grote vrijheid in. Wij zijn wezens met een verleden, heden en toekomst. Omdat de tijd altijd voortgaat en een verleden achter zich laat, bezitten wij ook de mogelijkheid om ons van het vervlogene, als het te belastend wordt, te bevrijden en via een nieuw begin de toekomst te boetseren en aan te grijpen. Dat is een groot geluk. Een traumatische ervaring bijvoorbeeld kan ertoe leiden dat je je zo op een verleden fixeert dat je er niet meer in slaagt je er innerlijk van los te maken. Die fixatie belemmert je de tijd als voortschrijdend te ervaren. Kunnen beginnen is je bewust naar de toekomst keren.

De toekomst doordrenkt onze maatschappij ook in haar evolutie naar een samenleving van risico en verzekeringen.
Rüdiger Safranski: Die verzekeringen zijn de erven van het geloof. Door het wegvallen van het geloof in God, onze grootste verzekering, proberen de mensen nu hun eigen toekomst te verzekeren. Zo kijken we naar de toekomst als risicobegrenzers en -beheerders. Dat is een probleem, omdat er een spanning ontstaat tussen vrijheid en zekerheid. Hoe meer zekerheid je wil, hoe meer je aan vrijheid inboet. Daar een balans in vinden, is lastig, en ook de inzet van de politiek vandaag.

Heeft de technologie het overgenomen als intelligent design?
Rüdiger Safranski: In aanzienlijke mate. Sterven doen we sowieso, maar we zijn er wel stilaan aan gewoon geraakt dat we heel veel macht over de natuur kunnen uitoefenen. Van de drie bronnen voor het geloof - de lotsbestemming en de angst voor dood en ziekte, het gevoel van schuld, en de ervaring van zinloosheid - zijn in de moderne tijd de eerste twee, al dan niet terecht, opgedroogd. Bij de derde, het overweldigende gevoel van zinloosheid dat zich ook uit in de verveling, daar hebben we nog steeds heel erg behoefte aan religieuze antwoorden.
tijd safranski boek BRUZZ 1555
We kunnen ook zelf iets doen. U spreekt over de nood aan een nieuwe tijdspolitiek, een revolutie die de eigen tijd bescherming en ontplooiingsmogelijkheden biedt.
Rüdiger Safranski: De tijdsdruk is groot en de economie raast sneller dan wij en onze democratische beslissingsstructuren kunnen volgen. Ik ben nu bijvoorbeeld een boek aan het schrijven dat de uitgeverij nog het liefst dit jaar ziet verschijnen. Dat is de markt die spreekt. Zelf voel ik nu al dat ik voor het thema meer tijd nodig zal hebben en die probeer ik te vrijwaren. Maar ik weet dat het er in de regel helemaal anders toegaat. Niet veel mensen kunnen zelf hun tijdsindeling bepalen. Maar het is belangrijk dat we in de mate van het mogelijke tijd terugwinnen. Er is al het een en ander gebeurd. Denk maar aan het feit dat we voor de zorg om onze kinderen moederschapsverlof en vaderschapsverlof hebben weten te verzekeren. Dat zoeken naar een gezond evenwicht is een politieke strijd, want het gooit een samenlevingsvraag en een persoonlijke in de weegschaal.

Tot slot een gooi naar de tijdloosheid. In het laatste hoofdstuk van uw boek spreekt u over de bruggen die we kunnen bouwen tussen de tijd en tijdloosheid. Een van die bruggen is de overgave aan iets of iemand. Wat krijgt van u zo een toegewijde aandacht?
Rüdiger Safranski: Ik ben schrijver, dus als de zinnen vloeien en de gedachten stromen, ben ik gelukkig. (Lacht) Als ik me aan een thema wijd dat me innerlijk bezighoudt, dan ben ik als in een andere wereld en kan ik plots merken dat de tijd onmerkbaar is verstreken. Een heel bijzondere ervaring: tegelijk in de tijd zijn en de tijd vergeten.

Fijn dat je wil reageren. Wie reageert, gaat akkoord met onze huisregels. Hoe reageren via Disqus? Een woordje uitleg.

Lees meer over: Events & Festivals, Expo

Iets gezien in de stad? Meld het aan onze redactie

Site by wieni