Angélique Kidjo in Bozar: 'Die open blik heb ik van mijn ouders'

Tijdens je optreden in Bozar breng je zowel werk van je symfonische plaat Sings als muziek die de hedendaagse componist Philip Glass speciaal voor jou schreef. Klopt het dat jouw vriendschap met hem langer meegaat dan je band met symfonieorkesten?
Angélique Kidjo: Ja, Philip is mijn copain. (Lacht) Maar daar was inderdaad niet iedereen van op de hoogte. Nadat ik een goede acht jaar geleden een akoestisch miniconcert had gegeven in New York, kwam mijn gitarist me vertellen dat iemand uit de zaal me wilde ontmoeten. Het bleek Timothy Walker te zijn, de directeur van het London Philharmonic Orchestra. Hij zei me: “Ik ken je niet, maar wat ik daarnet hoorde, heeft me zo gepakt dat ik je stem graag eens samen zou willen horen met een filharmonie.” Ik dacht: 'Die man is gek, wat heeft hij gesmoord?' (Lacht) Zelf had ik daar nooit over nagedacht. Maar hij stond erop dat ik hem bij mijn stemcoach introduceerde. Zo is de bal aan het rollen gegaan.
Een jaar later zag ik hem opnieuw in het Lincoln Center. Zijn orkest bracht een stuk van Mahler dat ik engelachtig mooi vond. Hij zei me dat hij het voorbije jaar vaak aan mijn stem had gedacht, en dat het een goede zaak zou zijn als ik ze zou koppelen aan een hedendaagse componist, zoals… Philip Glass. Keek hij even raar op toen ik hem voorstelde om hem meteen op te bellen! Een dag later zaten we bij Philip koffie te drinken.

Philip Glass zou uiteindelijk muziek componeren bij drie gedichten over het scheppingsverhaal van het Yoruba-volk. Na de première van die 'Ifé Songs' gaf hij je een van de mooiste complimenten uit je carrière.
Kidjo: Ja, ik herinner het me nog alsof het gisteren was, ook al vond de première alweer vijf jaar geleden plaats. “Deze muziek is oneindig,” zei hij. “Angélique en ik moesten een brug slaan zodat wat we deden zou werken, en nu kan iedereen over die brug wandelen.” Hij sloeg daarmee de nagel op de kop, want ik zong de gedichten ook in de taal van de Yoruba (die nog door ongeveer 30 miljoen mensen wordt gesproken, vooral in Nigeria, Togo en Benin, tp). Het is een tonale taal, wat onze samenwerking bemoeilijkte. We raakten eruit door er fonetisch mee aan de slag te gaan.

Hij zei ook: “Het resultaat klinkt niet Afrikaans, niet Europees, maar… anders.”
Kidjo: Yes! En daar draait het om. Je moet beseffen dat Philip aan het begin van zijn carrière nog de muziek van Ravi Shankar getranscribeerd heeft. Hij werkte ook met de beroemde muziekpedagoge Nadia Boulanger (1887-1979, tp) in Parijs. Hij begrijpt niet alleen al die complexe ritmes, maar houdt er ook zielsveel van. Hij beschouwde het als zijn grootste uitdaging om de wereld duidelijk te maken dat al die ritmes en melodieën deel uitmaken van een universele taal. Sinds ik met klassieke orkesten werk, hou ik zelf ook meer rekening met de complexiteit en de elasticiteit van muziek. Noten kunnen zo veel doen om mensen te verbinden.
Volgend jaar ga ik samenwerken met de Chinees-Amerikaanse componist Yo-Yo Ma, aan een klassiek project met stem, cello, percussie en piano. We willen het verhaal vertellen van de sarabande, een dans die Afrikaanse slaven over Europa verspreid hebben. Zie het als tegengif voor het huidige klimaat, waarin de ene constant tegen andere wordt opgezet. Terwijl niemand op deze planeet superieur is aan de andere. Ik zeg altijd dat de dood de ultieme maatstaf is: in het licht van de dood is iedereen gelijk. Leven is omgaan met onze diversiteit. Vanaf het moment dat ik begreep dat muziek een taal is, ben ik er bruggen mee beginnen te bouwen.

Misschien is het door die drijfveer als bruggenbouwster dat jouw repertoire alle richtingen lijkt uit te gaan?
Kidjo: Muziek moet voor mij in de eerste plaats een verhaal vertellen, en verhalen zijn nu eenmaal divers omdat ook mensen verscheiden zijn. Ik heb het geluk gehad te kunnen opgroeien in een huis waar de deur altijd openstond en er geen platform was voor haat, antisemitisme of xenofobie. Er kwamen tal van nationaliteiten over de vloer. Voor ik zelf een voet in de wereld zette, had ik haast alle talen al gehoord. Mijn moeder had haar theatergroep. Mijn broer was de kapitein van het nationale tafeltennisteam en bracht geregeld Chinese vrienden mee. Die mix van culturen was voor mij als kind de norm. Maar dat wil niet zeggen dat alles vanzelf gaat. Mijn vader leerde me vooral om vragen te stellen bij alles wat ik niet oké vond. Een oom zei ooit dat het niet de rol is van een artiest om mensen op hun moraliteit aan te spreken. Niemand stoorde zich daaraan. Ik heb geleerd dat wel te doen.
Mensen hoeven het niet altijd met me eens te zijn. Maar mijn muziek is altijd een middel geweest om de moeilijkste dingen van het leven uit te spreken, zodat mensen het tenminste horen en zich erin kunnen vinden. Pas als je iets benoemt, bestaat het en kan het veranderen. Daarom blijft het belangrijk om het te hebben over kindhuwelijken, genitale verminking, misogynie, racisme enzovoort. “Waarom stuur je je dochters naar school?” kreeg mijn vader weleens te horen. “Je zou ze ook kunnen uithuwelijken voor wat geld.” Maar hij liet zich niet ompraten. Kinderen waren geen koopwaar in zijn ogen. Een man die een vrouw slaat, is geen man, zei hij ook altijd. Het was zijn hoogste goed om onze intellectuele en morele integriteit te vrijwaren. Ik heb pas veel later beseft hoe moedig dat was van hem.

Tegen die achtergrond kon jouw moeder, een Yoruba, je inwijden in de traditionele liederen van Benin. Maar het inzicht dat je het als vrouw kon waarmaken in de muziekwereld, heb je ook te danken aan een resem lichtende voorbeelden, zoals Aretha Franklin, Miriam Makeba en, niet het minst, Celia Cruz.
Kidjo: Mijn moeder nam me als zesjarige op in haar theatergezelschap. Ze zei me wanneer ik mijn stem te veel forceerde, wanneer ik moest ademen enzovoort. Zij moest dat wel doen, want er waren nog geen muziekscholen in Benin. Toen ik als adolescente een affiche zag met Celia Cruz, stond ik perplex. Salsa was altijd de muziek van les mecs geweest, van de macho's. Maar plots zag ik de koningin van de salsa. Als ik vroeger verklaarde dat ik ooit salsa wilde zingen, werd ik steevast gek verklaard. Dankzij Celia besefte ik dat wij vrouwen gewoon onze zin kunnen doen. Weet je hoe men haar noemde? Café con leche. Onverdroten racisme was dat. Maar ze liet het niet aan haar hart komen, en zette iedereen op zijn plaats door erop te reageren met een kwinkslag. Ze hield niet alleen van de kleur van haar huid, maar had ook een geweldig gevoel voor humor. Als klein meisje heb je sterke idolen nodig, en zij was er één van. Met mijn hommage aan haar heb ik vooral eer willen betuigen aan haar Afrikaanse wortels, waar ze erg trots op was.

Die Afrikaanse wortels kleuren ook jouw versie van Remain in light van Talking Heads. Waarom wilde je per se dat album interpreteren?
Kidjo: Dat heeft te maken met mijn eerste jaren in Parijs, waar ik met mijn ouders, broers en zussen terechtkwam nadat we uit Benin waren weggevlucht. Je moet weten dat het communistische regime, dat in de jaren 1970 aan de macht was gekomen, meteen alle goede muziek geband had. Op de radio, die me eerder zowel James Brown als traditionals had doen ontdekken, was alleen nog plaats voor staatspropaganda. In Parijs kwam ik vooral in contact met Franse muziek en rock, tot ik op een feestje in het begin van de jaren 1980 'Once in a lifetime' van Talking Heads hoorde. Mijn Franse vrienden herkenden de afrobeat­invloeden niet, maar ik kwam als het ware thuis. Het stond op een mixtape en ik kon me niet meer inhouden.
Pas jaren later ontdekte ik wie me toen naar de dansvloer en naar mijn roots had gezogen. Die ervaring heeft me getekend, en de muziek van mijn continent is me daarna blijven achtervolgen. Toen ik in 1991 in de VS promotie maakte voor mijn plaat Logozo, kwam men me zeggen dat een Amerikaanse zanger fan was van mijn muziek: David Byrne. Et alors, dacht ik toen. (Lacht) Ik wist nog steeds niet wie hij was. Pas in 2016 zou ik het volledige album van Talking Heads horen waaruit 'Once in a lifetime' was geplukt. Ik was opnieuw verkocht. Met de brug die Byrne bijna veertig jaar geleden tussen culturen had gebouwd, kon ik vanuit mijn eigen roots ook een artistieke stempel drukken.

Uit jouw mond klinkt Remain in light wat blijgeestiger dan uit die van David Byrne, die erg benauwd klonk. Waarom?
Kidjo: David had alle reden om het zo te laten klinken. De plaat verscheen toen Ronald Reagan aan de macht kwam. Die bouwde veel sociale voorzieningen af, wat er onder andere toe leidde dat nog meer psychiatrische patiënten op straat belandden. Dat was een beschaafde democratie onwaardig. Op dit moment zien we onze leiders opnieuw hun best doen om zoveel mogelijk uit te drukken in economisch in plaats van in menselijk kapitaal. Ze hebben het nog steeds niet begrepen. Mijn tegenreactie als artieste wil vooral verbindend en empowerend zijn, en dat is vanzelfsprekend ook aan de muziek te horen.