Financietoren: metamorphose van een toren

De Financietoren op de hoek van de Kruidtuinlaan en de Koningsstraat bepaalt al twintig jaar de skyline van Brussel. Begin volgend jaar ondergaat de kolos een gedaanteverwisseling. Na sanering en renovatie moet de toren er een stuk eigentijdser en transparanter uitzien. Maar is er nog wel plaats voor de inkomhal en de kapel?

In 2001 sloot de federale overheid met de Nederlandse Groep Breevast een verkoopsovereenkomst waarin staat dat Breevast zorgt voor de sanering en de renovatie van het gebouw. Naderhand verhuurt de nieuwe eigenaar de toren opnieuw aan de overheid voor 42,7 miljoen euro per jaar. De sale & lease back-operatie bracht de schatkist meteen 300 miljoen euro op; de projectontwikkelaar Breevast financiert het hele project, dat op 200 miljoen euro wordt geraamd. Van deze totaalsom gaat 160 miljoen naar de verschillende aannemers, en de rest naar de architectenbureau's Jaspers-Eyers & Partners en ZZDP architecten én naar een hele reeks studie­bureaus.

Toch blijft de vraag opduiken of de reeks recente sale & lease backs niet vooral dient om de begroting in evenwicht te houden en of er wel een langetermijnplanning achter zit.
De werkzaamheden zullen ruim drie en een half jaar duren, volgens de projectontwikkelaar een normale tijdspanne voor werk van die omvang. De hoofdaannemer is Interbuild, die al jaren tot de toptien van de Belgische bouwondernemingen behoort.

De overlast die de talloze ladende en lossende vrachtwagens zullen veroorzaken, wordt zoveel mogelijk binnen de perken gehouden. Een logistiek specialist waakt erover dat er in een minimum van tijd gelost wordt. De kraanmannen beschikken over ultramoderne camera's zodat ze meteen zien welke vrachtwagen zich, diep onder hen, aanmeldt. Er wordt meer dan duizend ton asbest in gesloten zeecontainers afgevoerd, naast 550 ton cement en 40 ton glas.

Weg met het hokjesdenken
In een eerste fase wordt de Financietoren asbest­vrij gemaakt. Volgens de gespecialiseerde onderaannemer Asbestos Removal valt het project niet te vergelijken met het Berlaymont-avontuur. Die renovatie, die eindeloos aansleepte, was een absolute nachtmerrie. Dat doemscenario kan zich in dit geval niet herhalen omdat de asbest-inventaris aantoont dat het in negentig procent van de asbesttoepassingen om 'gebonden' materialen zoals plafondplaten gaat. De toepassingen waarbij asbest voorkomt in niet-gebonden toestand, zoals in dichtingen en doorvoeringen, zijn heel wat arbeidsintensiever, maar die maken hier dus maar een fractie van de klus uit.

Vanaf het eind van de jaren zeventig werd de Financietoren gebouwd. Hij werd het sluitstuk van het grootste bouwproject van de Belgische staat na het Justitiepaleis: het Rijksadministratief Centrum (RAC). Het ontwerpteam stond onder leiding van de modernistische architect Hugo Van Kuyck, een gepassioneerd scheepsbouwer. Hij speelde een grote rol in de totstandkoming van de Henri Lebœufzaal in het PSK. In de Tweede Wereldoorlog ontwierp hij de legendarische boten waarmee onder meer de landing in Normandië succesvol werd uitgevoerd. Hij bouwde ambassades, bankgebouwen en paviljoenen voor Expo '58.
In 1982 verhuisden de ambtenaren van het ministerie van Financiën naar de toren: vandaar de naam Financietoren. De ontwerpers hadden gekozen voor landschapskantoren: grote platforms met alleen in de hoeken afgescheiden kantoren voor directeurs. Maar al vlug werden overal tussenwanden, vaak meters hoog, opgetrokken door onderdirecteurs, afdelings- en onderafdelingschefs, zodat de ambtenaren in het midden het zonder daglicht moesten stellen. Nu wordt opnieuw gekozen voor landschapskantoren; de projectontwikkelaar denkt dat de hokjesmentaliteit definitief verleden tijd is.

Expo '58-kapel
Nog voor 31 december verlaten de laatste ambtenaren hun toren en nemen ze hun intrek in het North Galaxy-gebouw aan het Noordsta­tion. Vanaf juni 2008 kunnen 4.600 ambtenaren weer in de toren terecht. Het gebouw zal er dan ongeveer 1.400 meer huisvesten dan voor de operatie. De ruimte die verloren gaat door de liftkokers van de buitenzijde naar binnen te brengen, wordt gecompenseerd door een nieuw kantoorgebouw aan de Koningsstraat. Maar een capaciteitsverhoging van 45 procent doet critici de wenkbrauwen fronsen. Breevast beweert deze krachttoer te kunnen realiseren door een intelligent gebruik van de beschikbare vierkante meters. Maar de vraag blijft of de ambtenaren in de toekomst nog voldoende bewegingsruimte zullen hebben. Zo is de meditatieve ruimte gedoemd te verdwijnen.

Om het RAC te bouwen, werd een wijk met middenin een kerk met de grond gelijk gemaakt. Om dat verlies te compenseren, kwam er op de tweede verdieping van de Financietoren een 'meditatieve ruimte', zonder expliciete verwijzingen naar een bepaalde religie, maar in de wandeling meestal 'de kapel' genoemd. Die is niet toegankelijk voor het grote publiek.

De kunsthistoricus Guido Jan Bral heeft er een tijdlang de mening op na gehouden dat de constructie oorspronkelijk in het Vaticaans paviljoen van Expo '58 stond - of er ten minste op geïnspireerd was. De archieven die deze theorie moeten staven, zijn momenteel niet raadpleegbaar. Het concept van de befaamde binnenhuisarchitect Stanislas Jasinski resulteerde in een unieke palmvormige ruimte met een panoramisch glas-in-loodraam en speciaal ontworpen meubilair en religieuze voorwerpen. De firma Kunstwerkstede De Coene, een fenomeen in de Belgische meubelgeschiedenis, stond in voor de uitvoering. Het geheel heeft een hoog Expo '58-gehalte.

Volgens Michel De Bièvre, de gedelegeerd bestuurder van Breevast Belgium, heeft zijn groep al vaak genoeg bewezen een projectontwikkelaar te zijn met respect voor het erfgoed. "Zonder dat we daartoe verplicht waren, hebben we op eigen kosten - en dat liep behoorlijk op - een uitgebreide studie van de kapel laten maken. Alles werd tot in detail opgemeten, en daarna hebben we alles zorgvuldig gedemonteerd en verpakt in specia­le kisten."

Het klopt dat Breevast van het kabinet-Draps, net voor de laatste regio­nale verkiezingen, een bouwvergunning kreeg, zonder voorwaarden op het gebied van erfgoedbescherming en stedenbouw. Maar de volksvertegenwoordiger Carla De­jonghe (VLD) suggereert dat Breevast tot demontage van de kapel is overgegaan om een latere beslissing tot bescherming te voorkomen. Haar parlementaire vraag aan staatssecretaris Emir Kir, verantwoordelijk voor Monumenten en Landschappen, werd vorige week niet behandeld in de plenaire vergadering, maar doorverwezen naar de commissie. "Pas onlangs zijn allerlei enthousiastelingen opgedoken," zegt De Bièvre. "Het dossier van de Financietoren heeft al een lange, volledig openbare geschiedenis achter de rug. Waarom hebben ze dan niet vroeger geprotesteerd?"

Meningen verdeeld
De reusachtige betonnen liftkoker wordt afgebroken. Daarmee verdwijnt de blinde muur die op de Kruidtuin uitkijkt. Oorspronkelijk wilde men daar een kunstwerk op aanbrengen, maar door geldgebrek is dat er nooit gekomen. Door de integratie van de liften in het midden van de toren wordt ook de monumentale inkomhal bedreigd. Guido Jan Bral wijst op de kwaliteiten van de ruimte, van de hand van Jasinski, Decoene Decor en Tapta, een Brussels-Poolse kunstenares, die ook het interieur van het metrostation Veeweyde voor haar rekening nam.

De kans dat de meditatieruimte en de inkomhal opnieuw geïntegreerd worden in het gerenoveerde Financietoren, is zowat onbestaande. Toch willen sommige die-hards dat idee niet volledig uitsluiten. De laatste optie zou gepaard kunnen gaan met een officiële klassering van beide ruimtes, en dan moet er nagegaan worden of Breevast aanspraak kan maken op subsidies van het Gewest. Herbestemming lijkt realistischer: er wordt gedacht aan de Expo '58-site als nieuwe standplaats voor de meditatieruimte en aan de integratie van Tapta-hall in het nieuwe museum Wielemans-Ceuppens.

Zeer positief over de projectontwikkelaar is alvast Philippe Triene, de eigenaar van een bekende brasserie en voorzitter van de handelaarsvereniging van de Onze-Lieve-Vrouw-ter-Sneewwijk, de buurt tegenover de Congres­kolom en het RAC. "We appreciëren de communicatiebereidheid van Breevast. Op een profes-
sionele en toch humane manier - met buurtvergaderingen en een nieuwsbrief - houden ze ons op de hoogte van hun plannen."

Er doen dus heel wat tegenstrijdige berichten de ronde. Guido Jan Bral blijft bij zijn standpunt: "Het zijn zwarte dagen voor het RAC. De jonge generatie architecten, die onbevangen openstaat voor de jaren zestig tot tachtig (met onder meer de acties Disturb en PleinOpenAir, LB), neemt de verminking zwaar op de korrel. Dit soort van beslissingen worden voor de toekomst genomen. En wat de kapel en de Tapta-hal betreft: als voorbeeld van een correcte ontmanteling verwijs ik naar het Palast der Republik in Berlijn, de fameuze 'Lampenladen' van Erich Honecker."