Thomas Decreus: ‘Ik hoop dat de EU snel verdwijnt’

Het zijn moeilijke tijden voor de representatieve democratie. De economie wordt steeds globaler, de politiek blijft lokaal. Dat zorgt voor spanningen, antigedrag en populisme. “Ik zie niet meteen een volwaardig alternatief voor onze huidige democratie,” zegt de linkse politiek filosoof Thomas Decreus.

Thomas Jefferson, een van de founding fathers van de Verenigde Staten, zei: een regering is er van het volk, door het volk en voor het volk. Akkoord?
Thomas Decreus: Die definitie doet het nog altijd. Het basisprincipe van democratie is volkssoevereiniteit. Niet de vorst of de aristocratie zijn soeverein, maar het volk. We moeten ons wel blijven afvragen wie dat volk is en wat het volk wil. Volkssoevereiniteit kan je nooit letterlijk nemen, ‘het’ volk bestaat niet. Je komt het nooit tegen op straat of in de supermarkt, het is een abstract principe.
Maar wij zijn niet zomaar een democratie, we zijn een liberale democratie. Die bepaling heeft niets te maken met liberale partijen, maar met de fundamentele rechten en vrijheden. Denk maar aan de vrijheid van meningsuiting en van vergadering, die gebeiteld zijn in de Grondwet en het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens. Die niet-evidente koppeling maakt onze democratie tot wat ze is.

Bij de vorige gewestverkiezingen is zeventien procent van de stemgerechtigde Brusselaars niet komen opdagen in het stemhokje.
Decreus: Het absenteïsme bij verkiezingen doet zich niet alleen in Brussel voor. Het is een algemene trend waar België ten dele aan ontsnapt omdat er stemplicht is, maar zelfs met die stemplicht zien we dat het absenteïsme toeneemt. Ik vrees dat we vandaag het failliet van de representatieve democratie meemaken. Dat systeem loopt op zijn laatste benen.

Dat moet u even toelichten.
Decreus: Stel dat Donald Trump president van de Verenigde Staten wordt, in hoeverre representeert hij dan het Amerikaanse volk? Het is sowieso een soort minderheidsrepresentatie, wie er ook president wordt, omdat de VS met een getrapt systeem werken. In Amerika is er geen stemplicht, dus gaan veel Amerikanen niet stemmen. De verplichte registratie is bovendien heel complex. Uiteindelijk krijg je een president die maar 20 à 30 procent van de bevolking achter zich heeft.
Na de verkiezingen moet de bevolking vaak vaststellen dat regeringen vrij machteloos zijn. Griekenland is het meest spectaculaire voorbeeld. De regering met een uitgesproken links programma kreeg een brede steun van de bevolking, maar ze loopt tegen een muur van internationale en supranationale instellingen zoals de EU, de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds die een heel gebrekkige of zelfs geen democratische ruggensteun hebben.
Ik hoop eigenlijk dat de Europese Unie zo snel mogelijk verdwijnt. In de kern van de EU zit een uiterst ondemocratisch beginsel: het idee dat we via een gemeenschappelijke markt een gemeenschappelijke politieke identiteit kunnen uitbouwen. De markt kan nooit de basis van een samenleving zijn. De staat en de politiek maken een markt mogelijk, niet andersom. De EU is de snelste manier om Europa onmogelijk te maken. Het is de EU zelf die de Brexit heeft gecreëerd, niet andersom.

Lijken de politieke partijen niet te veel op elkaar zodat het stemmen niet langer aantrekkelijk is?
Decreus: Ook bij ons gaan steeds minder mensen stemmen, omdat het in se niet zo veel uitmaakt welke partijen de verkiezingen winnen, zelfs al is de tijd voorbij dat alle partijen richting centrum schoven. Maar als de internationale markten de overheid kapotmaken als het beleid niet naar hun zin is, dan wordt die democratie machteloos.
De economie is globaal en de politiek nationaal. Dat is een onhoudbare spanning. Dat leidt tot defaitisme en antigedrag bij kiezers. Ze gaan ofwel niet meer stemmen, ofwel kiezen ze voor populistische partijen en kandidaten zoals Trump in Amerika, Geert Wilders in Nederland of Marine Le Pen in Frankrijk. Ook dat populisme is de crisis van de representatieve democratie.

Dat klinkt behoorlijk pessimistisch. Zijn er ook tekenen die op een kentering wijzen?
Decreus: Een democratisch systeem is nooit perfect, democratie is een crisis op zich. Maar toch word ik niet vrolijk van de crisis van de representatieve, parlementaire democratie. Ze is niet perfect, maar ze heeft wel altijd relatief goed gewerkt. Ze heeft de ideologische conflicten en spanningen binnen de samenleving kunnen evacueren naar een bepaalde ruimte, het parlement, waar ze via bepaalde procedures beslecht werden. Als die representatieve democratie wegvalt of aan geloofwaardigheid verliest, dan is er geen manier meer om binnen de samenleving conflicten te kanaliseren. En dan zijn we heel ver van huis. Op dit moment zie ik echt geen volwaardig alternatief.
Er tekent zich wel een duidelijke kentering af richting participatieve democratie. Sinds ik aan politiek doe, klinkt de roep naar directe inspraak steeds luider. Die eis overstijgt de links-rechtsopdeling en gaat lijnrecht in tegen het systeem van de getrapte verkiezingen. De G1000 van Brusselaar David Van Reybrouck is een duidelijk voorbeeld van participatieve democratie, maar ook de inspraak die de Brusselaars eisen voor de inrichting van de verkeersvrije Anspachlaan.

In uw recente boek ‘Dit is morgen’ noemt u Parckfarm, het ecologische volkspark op de grens van Laken en Molenbeek, een voorbeeld voor de toekomst.
Decreus: Omdat de welvaartsstaat afbrokkelt, zoeken mensen nieuwe vormen van solidariteit op. Ze verkennen de ruimte tussen markt en staat. Ze bouwen nieuwe commons uit, gemeenschappen rond gemeenschappelijke eigendom of gemeenschappelijk beheerde eigendom. Parckfarm is daar een voorbeeld van.
Een ander Brussels voorbeeld zijn de woonprojecten van de community land trust. Dat is naast de klassieke sociale woningbouw en de private markt een derde manier om op zoek te gaan naar een woning. Bewoners sparen op een gezamenlijke rekening, beslissen samen hoe het wooncomplex vorm krijgt en hoe de plannen er moeten uitzien.
Al deze projecten verdienen steun, ze zijn een sterk staaltje burgerschap. Natuurlijk is er in de praktijk altijd iets op aan te merken en niet alle projecten slagen in hun opzet. Dat is het leven.

Even terug naar de theorie. Vrijheid, gelijkheid, rechtvaardigheid: welke van deze drie pijlers moeten we het hoogst in het vaandel dragen?
Decreus: Dat is een lastige vraag. Democratie mag geen lege doos worden. Je kan niet debatteren over democratie zonder het te hebben over materiële zelfstandigheid of individuele vrijheid.
Werkgevers of de grillen van de markt mogen burgers niet beletten om individueel of gezamenlijk actie te voeren of aan politiek te doen. Bij democratie horen burgers, maar als je tien uur per dag moet werken en drie kinderen moet opvoeden, dan heb je geen tijd voor politiek.
Er was een periode in de Atheense democratie waarin burgers (geen beroepspolitici, dv/kl) geld kregen om deel te nemen aan een volksvergadering. Waarom zou de overheid vandaag burgers geen toelage geven om politiek en sociaal actief te zijn?

Brussel kampt met een torenhoge werkloosheid. Binnenkort is de robotisering een feit. Hoe gaan we dat oplossen: met massale arbeidsduurvermindering of toch maar met een basisinkomen?
Decreus: In steeds meer sectoren worden de contracten tijdelijk en voorwaardelijk: zowel hoog- als laaggeschoolden moeten van het ene interimcontract naar het volgende hoppen. De loopbanen worden heel grillig. Steeds minder mensen zijn nodig om hetzelfde of zelfs meer werk te verrichten, we worden alsmaar productiever. Een vaste, voltijdse baan voor iedereen wordt een fictie. De werkloosheidscijfers duiden niet langer op een crisis zoals vroeger. Het is de permanente staat van het economisch systeem.
De filosofie achter arbeidsduurvermindering en basisinkomen is dezelfde: zorg ervoor dat mensen niet volledig overgeleverd zijn aan de arbeidsmarkt. Dat was ook de filosofie achter de sociale zekerheid die na WO II ontstond. Omdat de maatschappij sterk geëvolueerd is en de sociale zekerheid niet meer volstaat, moeten we nadenken over een basisinkomen en arbeidsduurvermindering. De Nederlandse opiniemaker Rutger Bregman noemt dat ‘nadenken over gratis geld voor gewone mensen’.
Het bestaande systeem van tijdskrediet kan natuurlijk uitgebouwd en geradicaliseerd worden. Iedereen zou gedurende vijf jaar tijdens zijn loopbaan kunnen beslissen wat hij wil doen terwijl hij verder wordt betaald. Daar kan heel creatief mee worden omgesprongen. Het idee van onvoorwaardelijkheid, van loskoppelen van arbeid en loon, staat wel centraal.

Met de aanslagen in Zaventem en Maalbeek in het achterhoofd stond de vrijheid van meningsuiting deze zomer in het brandpunt van de belangstelling. Zelfs een beperking ervan bleek voor sommigen geen taboe meer.
Decreus: Sinds 9/11 probeert de rechterzijde onder het mom van de oorlog tegen terreur fundamentele vrijheden en rechten op te schorten. Maar de keuze waarvoor men ons stelt - opschorten van vrijheden of de terroristen laten winnen - is een valse keuze. We moeten daarentegen de democratie verdiepen, uitbouwen en de fundamenten steviger maken. Om de democratie te beschermen, moet je ervoor strijden.
Ik vrees dat de gangbare visie op radicalisering niet met de werkelijkheid overeenstemt. We denken bij radicalisering spontaan aan een jongeman van 16 à 25 jaar oud die in contact staat met IS, radicaliseert en vanuit die radicalisering aanslagen pleegt. Die analyse klopt maar zeer gedeeltelijk.
Eén: in de praktijk zondigt IS tegen alle regels die de islam oplegt. Zo worden er bij dode IS-strijders vaak captagon en heroïne teruggevonden. Ook seks en verkrachtingen zijn schering en inslag. Het zijn dus niet de grote ideologen, die naar politiek geweld grijpen, maar machtswellustelingen die een ideologie op een cynische manier gebruiken.
Twee: ook de terroristen die de aanslagen in Brussel pleegden, waren geen overtuigde politieke islamisten, maar criminelen die vanuit een soort radeloosheid hun daden probeerden te verantwoorden met godsdienst.

Bent u desalniettemin optimistisch over de toekomst?
Decreus: Met al dat terrorisme beleven we een turbulente periode. Omdat de jaren 1990 en het eerste deel van de jaren 2000 heel stabiel waren, wordt die indruk nog versterkt. Maar dat is geen reden tot pessimisme, integendeel: het is een reden om extra hard te strijden voor de waarden die je persoonlijk belangrijk vindt en om deze waarden op de politieke agenda te zetten.