Tim Natens over hoe Lumumba verdween: 'Een van de meest agressieve daden'

In Tand des tijds vertolkt Tim Natens Gerard Soete, de Belgische politiecommissaris die in 1961 het lichaam van de geëxecuteerde Congolese premier Patrice Lumumba liet verdwijnen, en daarbij enkele van diens snijtanden zou hebben geroofd. Het hachelijke Belgisch-Congolese verhaal is voor het eerst in Brussel te zien.

De Brusselse schrijver, theatermaker en acteur Tim Natens is een alumnus van het RITCS, en onderscheidde zich onder meer als maker én acteur van twee monologen gebaseerd op historisch onderzoek, waarbij hij tegelijk peilt hoe de geschiedenis zélf de tand des tijds doorstaat. In Kelly vertolkte Natens een Britse wapeninspecteur ten tijde van de Golfoorlogen. Nu brengt hij opnieuw een kleine enkeling in een groot geopolitiek raderwerk. Is hij naar zulke personages op zoek?

“De manier waarop ik voorstellingen maak, wordt beïnvloed door mijn spelerschap”, legt Natens uit. “Via een personage kun je complexe thematieken indikken, bevattelijk maken. De geschiedenis wordt behapbaar, want ze krijgt een gezicht. Gerard Soete is een mens van vlees en bloed, dus we verhouden ons tot hem, hoe moeilijk dat soms ook is. Van dat microniveau ga je dan naar de gebeurtenissen op wereldschaal. Zowel Kelly als Soete staat in het middelpunt van een geopolitieke tornado die rond hen woedt. Deze voorstelling gaat natuurlijk ook over België, Congo en de nalatenschap van Patrice Lumumba.”

Over welk biografisch materiaal over Gerard Soete kon je beschikken?
Tim Natens: Soete was zelf ook een schrijver. Zijn romans zijn een handige ingang, omdat hij zelf al voortdurend met feit en fictie speelt – iets wat ook centraal staat in de voorstelling. Hij gebruikte zijn romans als een soort verdedigingsmechanisme. De arena gaat echt over die cruciale nacht van 17 januari 1961, waarin hij het lichaam van Lumumba heeft laten verdwijnen. Het boek geeft een heel viscerale beschrijving van wat zich heeft afgespeeld.
Toen De moord op Lumumba van Ludo De Witte verscheen, is ook de historie van die tanden weer op de voorgrond gekomen, en werd Soete opgezocht voor interviews. Daar bestaat beeldmateriaal van en dan zie je hoe hij die gebeurtenissen, toen veertig jaar na datum, zelf nog altijd een plaats moest geven. Ook hij was natuurlijk een speelbal van figuren op een hoger niveau, die er belang bij hadden Lumumba te laten verdwijnen en de toekomst van Congo in een bepaalde plooi te leggen.

Van de (autobiografische) claims en verhalen over Congo van auteur Jef Geeraerts is ondertussen bekend dat ze met heel wat (zelf)mythologisering gepaard gingen. Tand des tijds stelt vragen bij de tanden van Lumumba die Soete achterhield. Na een lange procedure zijn die in een mausoleum in Kinshasa beland, maar er is bijvoorbeeld nooit DNA-onderzoek op uitgevoerd.
Natens: Dat onderzoek kwam er officieel niet om een technische reden: de tand zou dan vernietigd moeten worden. Tot vandaag is er geen uitsluitsel over die tand, of die tanden.
Voor België blijven de zaak-Lumumba en het koloniale verleden uiteraard een heel vervelende kwestie, die men lang uit de publieke arena heeft proberen weg te houden, en die ook nu nog parlementaire commissies doet struikelen. Congo heeft de tand wel aanvaard als symbool en als laatste relikwie van Lumumba. Maar de dochter van Lumumba heeft een klacht ingediend tegen twaalf individuen, onder wie Soete, die betrokken zouden zijn geweest bij de gebeurtenissen in 1961. Vandaag is van die groep nog maar één iemand van in leven – Etienne Davignon – en het lijkt er toch op dat men de zaak stilletjes wil laten uitdoven.

Je had het over viscerale beschrijvingen en herneemt die in de voorstelling. Was Soete een gehoorzame en grondige dienaar van zijn land of ook een beetje een psychopaat?
Natens: Wat Soete heeft gedaan, is een van de meest agressieve of haatdragende daden die je kunt stellen. Lumumba streed onomwonden voor de autonomie van de Congolezen en geloofde in de kracht en schoonheid van zijn volk. Hij mocht zeker geen martelaar worden en daarom mocht van hem en zijn gedachtegoed niets meer overblijven. Hij moest letterlijk ongedaan worden gemaakt. Meningen kunnen hierover verschillen, maar ik vind dat je een publiek hiermee moet confronteren. Want dit is voor mij het ware gelaat van Belgisch kolonialisme.
Er zijn parallellen met 'de banaliteit van het kwaad' van de kleine bureaucraten in het Derde Rijk. Soete deed alleen maar 'zijn job'. Als dienaar van de Belgische staat was hij doordrongen van de koloniale geest, en hij had een neerbuigende blik ten aanzien van de Congolezen. Lumumba werd gezien als het kwaad in hoogsteigen persoon. De opruiming van het lichaam was een opdracht die moest uitgevoerd worden en die hij in zijn schoenen geschoven kreeg opdat de rust in Congo zou kunnen terug­keren en er geen revolutie zou uitbreken.
Natuurlijk had dat impact op zijn psyche. Vandaag zou je dat omschrijven als een posttraumatisch stresssyndroom. Het stuk blikt ook terug op die trauma's die zich nog generaties hebben doorgezet. Zonder dingen in een weegschaal te plaatsen, wil ik laten zien dat het trauma alle kanten op slingert. Zowel in Congo als in België en binnen het gezin.

Inmiddels beseffen we ten volle dat het niet evident is om het trauma van een koloniaal naast het leed van Congo te plaatsen. Van Joseph Conrad over Ludo De Witte tot de vele stemmen van de dekolonisatie vandaag hebben we een lange weg afgelegd.
Natens: Het is inderdaad moeilijk dat witte, paternalistische perspectief, dat Soete tot zijn dood in 2000 bleef verdedigen, op scène te brengen. Het maatschappelijke discours is vandaag veranderd, het bewustzijn is gerijpt. Ik wil met mijn voorstelling geen koloniale clichés bevestigen, zoals dat bijvoorbeeld in Gangreen van Geeraerts het geval was. Mijn personage zegt één ding, maar de voorstelling hoeft daarom nog niet met hem akkoord te gaan. Een wit personage kan een Congolees verhaal ook niet claimen. Daarom betrokken we de Congolese maker en speler Jovial Mbenga bij het creatieproces. Hij kon me wijzen op mijn blinde vlekken. Zijn stem was cruciaal. Ten slotte ben ik blij dat we dit stuk nu een eerste keer in Brussel spelen. In Woluwe zelfs, vlak bij de wijken die met de koloniale rijkdom van Congo zijn opgebouwd. Het is wraakroepend te weten dat het land met al zijn grondstoffen een van de rijkste op aarde zou moeten zijn en dan de staat te zien in welke het vandaag verkeert. Je kunt het geweld in het land, onder andere in het oosten, terugbrengen naar de Belgen. Dit is onze nalatenschap.

Tand des tijds is te zien op 11/12 in Theater 1150, kunstencultuur.woluwe1150.be