Anima in Afghanistan

Anima, het Brusselse festival dat jaarlijks de pols neemt van de animatiefilm, toont dit jaar 325 films. Als u (ocharme) maar tijd hebt voor eentje, kies dan voor de ijzersterke openingsfilm. The breadwinner verhaalt over een elfjarig meisje in de door de oorlog verwoeste en door de Taliban geterroriseerde Afghaanse hoofdstad Kaboel.

Parvana blijft niet bij de pakken zitten wanneer haar eenbenige vader door de Taliban in de gevangenis gesmeten wordt omdat hij al eens een verhaaltje vertelt en boeken verstopt. Ze vermomt zich als jongen om buiten te kunnen om boodschappen te doen of wat geld te verdienen voor haar moeder, grote zus en kleine broer. Net als haar vader is ze een getalenteerde verteller.

Het mirakel is dat The breadwinner de loodzware en complexe realiteit van Afghanistan weerspiegelt zonder zelf loodzwaar te zijn. Het is voor jong en oud heel gemakkelijk om mee te leven met Parvana dankzij de vernuftige adaptatie van de gelijknamige roman van Deborah Ellis en de grafische finesse.

Een complete verrassing is dat niet. De Ierse regisseuse Nora Twomey is de drijvende kracht achter Cartoon Saloon, het Ierse productiehuis dat twee van de mooiste en sterkste Europese animatiefilms van de eenentwintigste eeuw realiseerde: The secret of Kells en Song of the sea. The breadwinner is genomineerd voor de Oscar voor beste animatiefilm en mag het in die categorie opnemen tegen Amerikaanse kleppers als The boss baby, Coco en Ferdinand, die twaalf tot twintig keer meer geld hebben gekost.

Voor een hoogdravend discours over vrijheid of een opzwepende redevoering over vrouwenrechten heeft The breadwinner geen plaats. De heroïek van Parvana schuilt in het alledaagse.
NORA TWOMEY: Absoluut! Parvana springt niet op de barricaden en doet niet aan politiek. Ze is elf en ze doet dag na dag wat er gedaan moeten worden om de familie te laten overleven. Water halen, boodschappen doen, werken om brood te kunnen kopen, dat soort dingen. Met die houding verzet ze bergen.
Maar op haar manier laat ze haar stem wél horen. Ze vertelt een verhaal om haar kleine broer te troosten of om haar vriendin even te verstrooien tijdens zware kinderarbeid. Haar verhalen hebben misschien geen onmiddellijk zichtbare impact, maar het maakt wel degelijk een verschil als je je laat horen. Verhalen hebben gevolgen.

Maar je neemt het wel op voor de meisjes en de vrouwen?
TWOMEY: Mwah. Parvana vermomt zich als jongen, omdat ze dan meer bewegingsvrijheid heeft. Ze staat er voor de rest niet bij stil. Ik sta ook niet elke morgen op met de gedachte dat ik een vrouw ben en geen man. Mijn geslacht bepaalt mij niet. Langs de andere kant, vrouwen en meisjes hébben het onnodig zwaar in Afghanistan. En ook in Ierland, Amerika en de rest van de wereld zien we nog ongelijkheid. Discriminatie neemt soms subtiele vormen aan en soms is er niets subtiels aan, maar de oorsprong is dezelfde: een onevenwicht tussen mannen en vrouwen dat in stand wordt gehouden.
Dat gegeven speelde zeker mee in ons hoofd, maar het was geen hoofdbekommernis. In de kern hebben we het over een meisje, haar recht op een dak boven haar hoofd, op een kindertijd, en op scholing.

Schrokken de bewogen geschiedenis van Afghanistan en de complexe geopolitieke situatie je niet af?
TWOMEY: Die waren juist een motivatie. Afghanistan kent al honderden jaren niets anders dan conflicten. Het land is constant misbruikt geweest door de omliggende rijken. Parvana’s verhaal weerspiegelt die realiteit. Het was extreem belangrijk om Afghanistan eer aan te doen. We hebben met veel Afghanen gepraat, we hebben naar veel verhalen geluisterd die lijken op dat van Parvana.

Mensen zoals de Afghaans-Amerikaanse kunstenaar Aman Mojadidi waren een grote hulp.
Het was wel een erg moeilijke evenwichtsoefening. We wilden wel een idee geven van de complexiteit van de geopolitieke situatie in Afghanistan, maar we wilden ons niet verliezen in de politiek. De klemtoon ligt op Parvana, op hoe belangrijk familie voor haar is en op hoeveel kracht ze daaruit put.

Kinderarbeid, Taliban-terreur, vrouwenmishandeling: je raakt een donkere werkelijkheid aan maar wel met de nodige voorzichtigheid.
TWOMEY: In plaats van in te zoomen op het geweld wilden we liever de gevolgen van dat geweld laten zien. Je ziet dus bijna niet dat de moeder in elkaar geslagen wordt, maar je ziet nadien wel dat ze een blauw oog heeft en overal gekneusd is. Het duurt even voor ze er weer bovenop is.

Ik wou vermijden dat de emotionele band die de kijker met de personages heeft, verslapt door expliciet geweld. Ik heb zelf ervaren dat te veel geweld me volledig uit een animatiefilm haalt. Ik wou een mooie, verzorgde animatie zodat de mensen niet wegkijken van de soms grimmige realiteit. Animatie creëert soms een afstand met de realiteit, maar kan die realiteit evengoed juist heel concreet maken.

Kostte het veel moeite om mensen te overtuigen dat animatie een geschikt medium was voor dit verhaal?
TWOMEY: Toen ik het boek van Deborah Ellis opensloeg, was de beslissing om er een animatiefilm van te maken al genomen door de twee Canadese producers die de rechten hadden gekocht. Zij waren onder de indruk van The secret of Kells en zijn ons komen opzoeken.

Ik hou van animatiefilms die de grenzen verleggen, zoals Grave of the fireflies, Akira, Persepolis, Waltz with Bashir en al die andere films die het medium goed hebben gebruikt. Animatie is géén genre en al helemaal geen babysitapparaat.

Animatie is geen babysitapparaat, maar ik mag toch opmerken dat The breadwinner perfect te bekijken valt door jong en oud?
TWOMEY: Ik heb twee zonen van zeven en negen jaar oud. Ik heb hun het boek voorgelezen en ze hebben van dichtbij gezien hoe de film tot stand kwam. The breadwinner heeft hen nooit afgeschrikt. Volwassenen moeten niet denken dat de film te zwaar, te hard of te moeilijk is. Ze vergissen zich vaak in wat kinderen voelen als ze kijken.

Cartoon Saloon maakt er een punt van om animatiefilms te maken waar zowel volwassenen als kinderen iets aan hebben. Dat hoeft niet noodzakelijk hetzelfde te zijn. Kinderen begrijpen wat er gebeurt aan de hand van de reacties van Parvana. Volwassenen betreden de filmzaal met heel wat voorkennis over Afghanistan, 9/11, de val van de Taliban, de opkomst van IS en noem maar op. Dat zorgt voor spanning en de verwachting dat er iets vreselijks te gebeuren staat.

The breadwinner staat toe om een lelijke, complexe werkelijkheid bespreekbaar te maken voor kinderen.
TWOMEY: Absoluut. De bottomline is dat we een zeer complexe, moeilijke situatie tonen. Wie dat jong meekrijgt, maakt later meer kans om er toch iets van te begrijpen. In elk geval is het niet de taak van ouders om kinderen te allen prijze af te schermen van alles wat complex en misschien beangstigend is. We moeten hun juist de middelen aanreiken om met moeilijke situaties om te gaan.

Jullie hebben de steun van de Amerikaanse filmster Angelina Jolie. Wat heeft ze concreet voor de film gedaan?
TWOMEY: The breadwinner is een piepkleine independent film. We wisten dat een grote naam zou helpen om aandacht te genereren voor het project. Angelina Jolie wou voor ons executive producer spelen. Ze is niet alleen een grote naam, haar inzet voor Afghanistan is bewonderenswaardig. Ze heeft er tien jaar geleden al een school opgericht voor meisjes.

Ze is er meermaals geweest en was een grote hulp voor ons. Ze adviseerde ons voor de casting van de stemacteurs. Ze heeft zelfs video’s opgenomen om onze cast en crew tijdens de verschillende fases van de productie moed in te praten.

Was het soms emotioneel?
TWOMEY: Het was enorm emotioneel. Maar dat is maar normaal. De eerste aan wie je het verhaal vertelt, ben jezelf. Als je jezelf al geen emotionele reactie kan ontlokken, hoe wil je dan je kijker beroeren? Je moet kunnen opgaan in je verhaal, geloven in je personages en met ze meeleven alsof het je broer, zus, man of vrouw zijn. Ik heb meermaals moeten huilen.

Eerlijk antwoorden: was de Oscar-nominatie voor The breadwinner wel een verrassing? Voorgangers The secret of Kells en Song of the Sea waren ook al genomineerd voor een Oscar en je weet toch zelf ook dat je een sterke film hebt gemaakt?
TWOMEY: Nu vraag je me om objectief te oordelen over mijn werk, en dat kan ik niet. Ik weet dat we vier jaar lang met hart en ziel hebben gewerkt aan The Breadwinner. Ik wou geen tijd steken in gepieker over een eventuele Oscar-nominatie. Je hebt daar toch geen vat op. Maar zo’n nominatie maakt wel een wereld van verschil voor een onafhankelijke animatiefilm als de onze. Het levert tonnen publiciteit op. Voor een klein productiehuis is dat onbetaalbaar. Uiteraard is het ook een mooie erkenning voor ons werk. Dus was het verrassing? Jazeker. Besef ik al wat er gebeurd is? Nee. (Lacht) Ik moet het nog laten bezinken.

Is het niet wat vreemd dat The breadwinner om de Oscar kampt met druk, lawaaierig Amerikaans entertainment als The boss baby?
TWOMEY: Een beetje. Die verschillen horen erbij. Song of the sea was samen met The LEGO movie genomineerd. Verrassingen horen erbij en verschillen zijn goed voor het debat. De waarheid is wel dat het onmogelijk is om twee films tegen elkaar op te zetten en een winnaar aan te duiden. De ene kan meer op empathie mikken, de andere kan voornamelijk willen entertainen: hoe weeg je dat tegen elkaar af? Of je nu wint of verliest, de erkenning die zo’n nominatie met zich meebrengt, is fantastisch.

Val je na de Oscars in een zwart gat of werk je al aan nieuwe projecten?
TWOMEY: Ik ben een van de eigenaars van Cartoon Saloon en overzie dus constant nieuwe projecten. Tomm Moore (de regisseur van The secret of Kells en Song of the sea) bereidt de productie voor van een nieuwe film: Wolfwalkers. Zelf werk ik aan een project met Meg LeFauve, de scenariste van de Pixar-films Inside out en The good dinosaur. Het stopt nooit.

> The Breadwinner. dir. Nora Twomey. Anima Filmfestival, Flagey. 9/2, 20.00 & 11/2, 19.30

> Making of the Breadwinner. Lezing in het Engels door Reza Riahi, de artistiek directeur van Cartoon Saloon. 12/2, 14.30