Rudolf De Smet geeft brieven van Marnix uit

Een Brusselaar die burgemeester van Antwerpen wordt? In 1583 kon het nog. Philips van Marnix van Sint-Aldegonde kreeg met de burgemeesterstitel meteen het Spaanse beleg door Farnese te verwerken, wat tot de Val van Antwerpen zou leiden. Zijn brieven uit die periode zijn nu voor het eerst kritisch uitgegeven.

Philips van Marnix, Heer van Sint-Aldegonde (1540-1598) is een van de boeiendste figuren uit onze vaderlandse geschiedenis. Hij was diplomaat, politicus, theoloog, veeltalig polemist en satiricus, auteur van de Biënkorf der Heilig Roomsche Kercke uit 1569. Hij was de rechterhand van Willem van Oranje, de Zwijger, en leidde mee de opstand tegen Filips II en de Spanjaarden. En... hij was Brusselaar. Hij werd ergens tussen maart en juli 1540 in Brussel geboren, en noemde zich later ook Bruxellanus, Brusselaar.

Het is niet verwonderlijk dat Marnix, zoals Philips van Marnix van Sint-Aldegonde haast liefkozend wordt genoemd op de vijfde verdieping van gebouw B van de Vrije Universiteit Brussel, op bijzondere aandacht mag rekenen van deze instelling. Samen met de Université Libre de Bruxelles is de VUB steeds gespecialiseerd geweest in de studie van de renaissance en het humanisme, een specia­lisatie die tot vandaag wordt gekoesterd. Eind jaren 1980 zetten prof. dr. Aloïs Gerlo, ererector van de VUB, en prof. dr. Rudolf De Smet een ambitieus project op: de kritische uitgave van de briefwisseling van Marnix in vijf boekdelen. Bedoeling was deze schat aan historische informatie te ontsluiten voor geschiedkundigen of andere geïnteresseerden. Via de brieven van Marnix aan politici, steden ("die van Brussel"), mede- en tegenstanders, theologen, vrienden en kennissen krijgen we een zeer gedetailleerde blik achter de schermen van een van de woeligste periodes uit onze geschiedenis. Maar ook de kleine anekdotiek - Marnix' kopzorgen, zijn geldgebrek, reisongemakken... - komt uit de briefwisseling naar voor. Unieke informatie, die voor het eerst ontsloten werd.

En nu is deel vier van de Marnixi Epistulae verschenen. Voor het eerst staat prof. dr. Aloïs Gerlo niet meer als auteur vermeld: hij overleed in 1998, en zijn leerling en vriend Rudolf De Smet moest de taak volledig op zich nemen, wat voor vertraging heeft gezorgd. Hij kreeg de hulp van enkele gedreven classici, die gelukkig nog steeds op de VUB ronddolen, "want," zegt professor De Smet fijntjes, "wie geen Latijn kent, kan dit werk onmogelijk tot een goed einde brengen."

Cruciale jaren
Deel vier van de briefwisseling van Marnix beschrijft de jaren 1582 tot 1584. De hertog van Anjou, oorspronkelijk bondgenoot van Oranje, pleegt verraad. Marnix wordt burgemeester van Antwerpen, maar de stad wordt weldra belegerd door de Spanjaarden onder bevel van Alexander Farnese, hertog van Parma. Die sluit met een blokkade van boten de Schelde af, zodat Antwerpen niet meer bevoorraad kan worden. Een jaar later, in 1585, zal Marnix niet anders kunnen dan de overgave te tekenen. De Val van Antwerpen zal een van de ingrijpendste feiten uit onze geschiedenis worden. Prof. dr. Rudolf De Smet: "Het zijn de cruciale jaren, ja. Farnese was een onwaarschijnlijk knap diplomaat én militair, en Marnix stond voor een onmogelijke taak: de verdediging van de stad Antwerpen, maar meteen ook van andere steden. Brussel en heel Brabant sloten zich aan, dat merk je goed uit de correspondentie."
Uit de brieven vernemen we ook iets over de gemoedstoestand van Marnix. "De eerste aanslag op Willem van Oranje, de pater, de eigenlijke vader van het verzet dus, komt daarin voor. Later ook de moord op Oranje," zegt De Smet. "Voor Marnix is dat heel fundamenteel geweest, omdat hij voor een stuk zijn leidraad kwijt was."

Polyglot
Ook deel vier van de briefwisseling levert nieuwe inzichten op. Al zijn het eerder technische elementen, zegt De Smet: "We krijgen details die vooral voor de materiële cultuur belangrijk zijn. Bijvoorbeeld inzake scheepvaart: wat er aangevoerd werd, hoeveel betaald werd, wie er welke boetes moest betalen... Een hele reeks brieven bevat vernieuwend materiaal voor historici."
Wat opvalt, is het aantal gebruikte talen. Er zijn brieven in het Latijn, Frans, Nederlands, Italiaans. De Smet: "Dat is een systeem. Het diplomatieke gebeurde volledig in het Frans. Het wetenschappelijke en academische gebeurde in het Latijn, en het theologische en filosofische sloten daarbij aan. Nu, Marnix' meertaligheid was zelfs opgemerkt in de kringen rond Farnese, en werd als wonderbaarlijk beschouwd. Hij sprak en schreef Frans, Italiaans, Spaans, Grieks, Latijn, Nederlands, Engels en noem maar op. Hij was een echte polyglot, en doorbrak zelfs hier en daar de conventies, dat is opmerkelijk. Aan Dudley (Robert Dudley, Opperstalmeester van de Kroon van Engeland, DPV), die Engelstalig is, schrijft Marnix bijvoorbeeld in het Italiaans! Hij doet het, zo betoog ik, uit filie. Uit liefde voor het gebruik van een andere taal. En hij was er zeer goed van op de hoogte dat aan het hof van Elizabeth het Italiaans bijzonder geliefd was."

Kritische uitgave
De Marnixi Epistulae zijn niet meteen bestemd voor het grote publiek. Het is een kritische uitgave, wat betekent dat de varianten van alle bekende kopieën van de teksten onderaan zijn weergegeven in een kritisch apparaat. Ontbrekende woorden of letters zijn toegevoegd, hiaten opgelost. En toch hebben de auteurs er een zeer toegankelijk werk van gemaakt: elke brief is voorzien van een vlot geschreven samenvatting en commentaar. Het originele handschrift van de brieven is niet altijd bewaard. Er werd ook met kopieën of gedrukte versies gewerkt. De Smet: "Het merkwaardige is dat we de meeste kopieën terugvinden in Simancas (in Valladolid, DPV), waar zich een groot stuk van het archief van Filips II bevindt. Alles wat in de Nederlanden gestuurd werd naar Farnese, werd doorgestuurd naar Simancas. Dat zijn bijna-originele teksten, al moeten we opletten: de teksten zijn vaak aangepast door Farnese zelf. We moeten werken met wat we hebben."