Nieuwe expo in Wiels: Corpus van Helena Almeida

"Ik wil nooit protesteren met mijn werk, ik wil ook geen reacties uitlokken. Ik wil maken waar ik zin in heb, datgene doen waar ik het meest van houd," zegt de Portugese kunstenares Helena Almeida. Corpus heet haar expositie in Wiels. Niet alleen omdat ze bijna vijftig jaar van haar oeuvre omhelst, maar ook als verwijzing naar het onderwerp van haar werk: haar lichaam.

Wie ooit door Lissabon heeft gewandeld, heeft op de oevers van de rivier de Taag een bijna niet te missen monument gezien. Een wit, marmeren schip torent hoog uit boven de wijk Belém, en toont een stel zeevaarders die op de boeg staan en over het water uitkijken. Padrão dos descobrimentos heet het, het monument der ontdekkingen. De beeldhouwer Leopoldo de Almeida maakte het in 1940 voor de Portugese wereldtentoonstelling. Meer dan zeventig jaar later werkt zijn dochter, Helena Almeida, op 82-jarige leeftijd nog steeds in zijn atelier. "Hij heeft mij en mijn broers altijd aangemoedigd," vertelt Almeida. "Hij waardeerde het werk dat we maakten, en we zijn uiteindelijk allemaal in de kunsten terechtgekomen." Als meisje kwam de kunstenares al in het atelier, de laatste van meerdere werkplekken die hij heeft gehad. "Het was geweldig om mijn vader aan het werk te zien, en ik hield zo van de sfeer die er hing. Al zijn vrienden, leerlingen en assistenten kwamen er over de vloer."

"Het atelier van haar vader is altijd van grote invloed geweest op haar werk," legt curator João Ribas uit. "Je ziet dat ook in haar latere werk. De muren die je ziet op haar schilderijen uit de jaren 1970 en 1980, dat zijn dezelfde als die waartussen hij werkte." Als jonge vrouw stond Almeida model voor haar vader. Toch benadrukt ze dat ze zelf een andere weg is ingeslagen. "Poseren voor mijn vader heeft niets te maken met het werk dat ik maak. Het is een heel ander werkproces."

Kijken en bekeken worden
Denkt Ribas daar ook zo over? Hij lacht. "Ik denk wel dat poseren voor haar vader van invloed is geweest op haar werk. Zo raakte ze gewend aan het feit dat iemand naar haar lichaam keek. Poseren heeft haar bewust gemaakt van de manier waarop ze op een sculpturale manier de ruimte kon innemen." Ze ontsteeg echter de klassieke verdeling tussen kijker en bekekene. "Het heeft iets traditioneels: de man als toeschouwer, de vrouw als object waarnaar gekeken wordt. In haar werk heeft ze zich onttrokken aan die klassieke opdeling. Door haar eigen lichaam als kunstwerk in te zetten, werd ze beide. Ze kijkt en wordt bekeken, ze beeldt af en is de afgebeelde."

Helena Almeida neemt niet alleen afstand van het werk van haar vader, maar ook van andere invloeden. Van de Franse kunstenaar Yves Klein, bijvoorbeeld, die in 1960 gefascineerd raakte door een kleur blauw, die hij IKB (International Klein Blue) noemde. De kunstenaar gebruikte in zijn serie Anthropométrie de l'époque bleue vrouwen als levende penselen. Hij liet de vrouwelijke modellen zich naakt door de blauwe verf wentelen, om daarna een afdruk op het schildersdoek te maken. In Pintura habitada gebruikt Almeida een even doordringende blauwe kleur. We zouden het kunnen lezen als een vrouwelijke tegenreactie. Ze benadrukt echter dat we dat vooral niet moeten doen. "Ik werk nooit op een reactieve manier, en mijn werk is ook nooit een protest." Ribas verklaart haar nader: "Almeida was heel goed op de hoogte van wat er gaande was, in Portugal, maar ook in de rest van de wereld. Toch is het moeilijk om te spreken over invloeden. Ze had wel kunstenaars wiens werk ze geïnteresseerd volgde. Eén daarvan is Lucio Fontana." De kunstenaar groeide op in Argentinië als kind van Italiaanse immigranten. Het toeval wil dat ook zijn vader beeldhouwer was, en hij veel in het atelier van zijn vader te vinden was. Hij staat bekend om zijn met een mes geperforeerde en doorkliefde schilderijen.

De beperkingen van het doek
Almeida zoekt ook naar manieren om meer te kunnen doen met het schildersdoek. "Als schilder ben je gedwongen om een weergave van tijd en ruimte in te passen in een tweedimensionaal oppervlak. Als fotograaf heb je meer vrijheid, omdat je meerdere afbeeldingen kan maken," zegt Ribas.

Als we kijken naar de evolutie in Almeida's werk, zien we dat ze steeds meer de ruimte tussen verschillende disciplines gaat opzoeken. In het begin van haar carrière, vanaf 1965, maakt Almeida vooral afbeeldingen op canvas. Vanaf de jaren 1970 begint ze te zoeken naar manieren om de limieten van het doek op te heffen. Ze begint het canvas letterlijk te dragen, in Pink canvas for wearing bijvoorbeeld, draagt ze het doek als een trui waar haar armen uitsteken en maakt er een foto van. Het is de eerste keer dat ze fotografie gebruikt als medium. Vanaf de jaren 1980 begint ze zich te interesseren voor manieren om zich nog beter te kunnen uitdrukken. De serie Dentro de mim kunnen we lezen als een studie naar emotie. Ze gaat op grotere schaal werken, en de aandacht voor het gezicht verschuift naar het lichaam. Ze plaatst zichzelf voor dezelfde uitdaging als een dramaturg, die op het podium een emotie als angst moet tonen zonder dat het publiek de gelaatsuitdrukkingen altijd even goed ziet. "In de video's die ze toen maakte, zie je hoe ze haar lichaam onder zware druk zet om expressief te kunnen zijn," zegt Ribas. "Je kan zien hoe de aderen op haar voeten opzwellen; het fysieke gevecht wordt van sculpturele waarde. Ze gebruikt haar lichaam alsof ze aan het boetseren is." Uitputting brengt altijd iets moois voort.

Geïnspireerd door Almeida: David Delruelle

David Delruelle is een Brusselse kunstenaar die bewijst dat collages in galeries thuishoren. De Melkweg, koortsdromen, en nachtmerries die in vuur en vlam staan: in zijn surrealistische droomwereld vermengt hij verschillende beelden tot iets nieuws. Een kunst die hij voor een gedeelte bij Helena Almeida afkeek. “Ik ontdekte haar werk in 2010 en twee jaar later zag ik het voor het eerst in het echt, in Lissabon. Ik vind het fantastisch hoe ze fotografie en schilderkunst combineert, waarmee ze een nieuwe dimensie creëert met meerdere lagen. Die aanpak was nieuw voor me. Kijk bijvoorbeeld naar de serie Pintura habitada. Die werken zijn zo levendig, speels en subtiel. Ze heeft die foto’s letterlijk leven ingeblazen. Met niets meer dan haar lichaam en wat blauwe verf verlegt ze de grenzen van de fotografie. Als toeschouwer weet je soms niet of je naar een foto, een schilderij of een performance kijkt. Maar je ziet wel dat ze altijd in beweging is. Je kan parallellen trekken tussen haar oeuvre en collagekunst, want ze speelt op dezelfde manier met onze waarneming. Ze wist bepaalde elementen uit – soms niet meer dan de ogen of een gedeelte van een beweging – en speelt daardoor verstoppertje met de kijker. Dat zie je ook in mijn werk. Het is een continu spel van constructie en deconstructie.”

Helena Almeida: Corpus, 10/9 > 11/12, Wiels