God in Brussel: Chanoeka

Vanaf vrijdagavond 15 december vieren de gelovige joden Chanoeka, een feest dat acht dagen duurt en dat het mirakel herdenkt dat zich afspeelde in de tempel van Jeruzalem nadat de Griekse bezetters er in de tweede eeuw voor onze tijdrekening waren verjaagd. Vandaag betekent het voor de joden vooral dat ze zichzelf en hun afkomst niet mogen verloochenen.

Voor de voorlaatste aflevering in deze reeks trokken we nogmaals naar de synagoge in de Anderlechtse Kliniekstraat, ditmaal niet naar de grote ruimte op de benedenverdieping, maar naar de kleinere synagoge op de eerste etage, waar we worden opgewacht door rabbijn Joseph Serfaty. Het feit dat er twee synagogen in één en hetzelfde gebouw huizen, is historisch gegroeid, legt hij ons uit. "Toen het gebouw van de orthodox-joodse gemeenschap in gebruik werd genomen, in de vroege jaren 1930, werden hier twee verschillende rites gehouden," vertelt hij. "Enerzijds kwamen hier Asjkenazische Joden van Duitse oorsprong, anderzijds Sefardische Joden van Poolse origine. Die laatsten waren veel minder talrijk en gingen bidden in de kleine ruimte boven."

Serfaty is rabbijn in Anderlecht sinds 2004. Dat zijn naam vertrouwd klinkt in heel wat Brusselse oren, heeft hij voornamelijk aan zijn oom te danken. "Mordechai Leibowitz, de vroegere rabbijn van deze synagoge, was indertijd naar Londen geroepen voor een besnijdenis en ontmoette daar mijn oom, die gespecialiseerd was in het besnijden van boorlingen," vertelt hij niet zonder trots. "Hij heeft mijn oom gevraagd om mee naar Brussel te komen, omdat hier dringend iemand nodig was om dat soort werk te verrichten. Mijn oom ging in op het aanbod en troonde ook mijn vader mee, die veertig jaar geleden in de synagoge heeft gewerkt als scribent. Mijn oom heeft intussen tienduizenden jongens besneden, maar hij is vooral bekend van zijn traiteurzaak in de Brogniez­straat, de eerste koosjere zaak in Brussel. Vraag het maar aan om het even welke jood in Brussel, hij zal de naam zeker kennen."

"Het lijkt misschien een wat vreemde combinatie, maar eigenlijk is het ene een logisch gevolg van het andere. Bij een besnijdenis hoort een feest, met eten. En als het kind dertien jaar later zijn bar mitswa doet, dan huurt men weer dezelfde traiteur in. En nog eens wanneer hij trouwt. Op die manier is de zaak van mijn oom bekend geworden."

Lampolie
Ook in deze synagoge wordt het feest van Chanoeka elk jaar gevierd. Het vindt zijn wortels in de tweede eeuw voor onze tijdrekening, toen de tweede grote tempel nog overeind stond in Jeruzalem. De Grieken waren Israël binnengevallen, in hun kolonia­liserende drang om een zo groot mogelijk gebied van hun cultuur te doordringen. "De mensen leefden in die tijd allemaal heel orthodox," vertelt Serfaty. "Dat zinde de Grieken niet; die waren immers overtuigd van de superioriteit van hun cultuur. De joden mochten wel hun religie blijven beoefenen, maar ze moesten hierbij twee grote regels in acht nemen. Ten eerste mochten ze niet meer uit de Thora studeren, en ten tweede mochten ze drie van de 613 religieuze regels niet meer volgen: zo werd het verboden om de joodse kalender te volgen, om op zaterdag sabbat te houden en om jongens te besnijden. Het waren maar drie regels, maar wel díe regels die de essentie van de joodse ziel uitmaakten, dat hadden die Grieken goed bekeken. Hun bedoeling was dat de volgende generatie een heel nieuwe cultuur zou meedragen. Tijdens de bezetting was de tempel verzegeld, de Grieken hadden het gebouw ontheiligd. Geleidelijk begon de onvrede bij het volk te gisten, tot er uiteindelijk een revolte uitbrak onder leiding van Matit Yahoe en zijn vijf zoons. Ze verjoegen het Griekse leger, en meteen werd de tempel opnieuw geopend en gereinigd. Maar omdat ook de lampolie - die speciaal door de opperpriester werd gemaakt - ontheiligd was, zaten ze met een probleem. Het enige wat nog restte, was een kruikje olijfolie dat niet ontdekt was, net genoeg om de achtarmige menora één dag te laten branden. Maar als bij mirakel is de kandelaar acht dagen blijven branden, precies de tijd die de opperpriester nodig had om nieuwe olie te vervaardigen. Dat mirakel herdenken we met Chanoeka. Niet zozeer het feit dat de Grieken verjaagd waren, maar het mirakel zelf, dat ons aanspoort om nooit onze identiteit te verloochenen of te laten wegvagen."

Kandelaar
Met Chanoeka wordt traditioneel een achtarmige kandelaar aangestoken, vlammetje per vlammetje. De eerste dag wordt alleen het rechter vlammetje aangestoken; de tweede dag de twee rechter vlammetjes, enzovoorts, tot de achtste dag alle vlammetjes branden. In het midden staat nog een negende kaarsje, dat wordt gebruikt om de acht andere aan te steken. Dit wordt nadien niet gedoofd, vertelt Serfaty: "Het is een les in nederigheid. De negende vlam wordt als dienaar gebruikt om de acht overige aan te steken, en is dus zelf maar heel gewoon. Maar om niet van het menoralicht te profiteren en het te verwereldlijken zoals de Grieken met de joodse tempel deden, laten we het ook branden. De dienaar hoger plaatsen dan de overige vlammen is voor ons een symbolische manier om ons bescheidenheid en respect voor alle mensen te leren, welke positie ze ook bekleden."

De kandelaar wordt buiten geplaatst aan de linkerkant van de deur, tegenover de mesusa, een houten kokertje met een bijbelse tekst erin die het huis bescherming biedt. In Brussel, waar dat vaak minder praktisch is, wordt de kandelaar ook wel gewoon aan de binnenzijde van de deur geplaatst, maar het achterliggende idee is hetzelfde. "Het is de bedoeling dat je bij het buitengaan beseft wie je bent," vertelt Serfaty. "Wanneer je het huis verlaat, pas je je altijd wel wat aan aan de normen van de maatschappij, maar die aanpassing mag niet zo ver gaan dat je daarbij jezelf verloochent. Men houdt weliswaar rekening met de mensen om zich heen, maar men mag zijn identiteit niet laten weggommen, zoals de Grieken indertijd geprobeerd hebben te doen."

Met dank aan Kerkwerk Multicultureel Samenleven, brussel@kms.be of 02-213.04.72