Doelwit Brussel: moet de hoofdstad zich zorgen maken over aanvallen van Rusland?

Het hoofdkwartier van de Navo, hoofdstad van Europa, de hoofdzetel van Euroclear. Redenen genoeg om in Brussel een doelwit te zien voor Russische aanvallen, van welke aard dan ook. Is de stad daarop voorbereid? “Hybride aanvallen in Brussel zijn erg waarschijnlijk.”

Water en voedsel, maar ook batterijen, medicijnen en toiletartikelen. De Europese Commissie wil dat alle EU-burgers genoeg voorraden in huis halen om 72 uur zelfredzaam te zijn, een ambitie die eurocommissaris Hadja Lahbib (MR) meteen illustreerde in een druk becommentarieerd filmpje. Het voorstel past in een bredere ‘paraatheidsstrategie’ die inspeelt op de Russische dreiging, maar bijvoorbeeld ook op groeiende klimaat­risico’s.

De strategie komt er terwijl Europese politici ons met de regelmaat van de klok waarschuwen dat Rusland niet enkel Oekraïne wil controleren. Daarna volgt Europa, met in eerste instantie de Baltische staten en Moldavië, is de teneur. Mogelijk met militaire acties, maar waarschijnlijker via nog meer hybride aanvallen en ondermijning. Nu de VS zich altijd minder als bondgenoot opstelt, lijkt die dreiging ook steeds reëler.

Moeten we ons daar in Brussel zorgen om maken? Zijn we een doelwit en zo ja welk soort doelwit dan? “Voor alle duidelijkheid: Rusland zal geen raketten op de
Grote Markt afvuren en er zullen geen tanks over de Adolphe Maxlaan rollen,” zegt oud-kolonel en militair expert Roger Housen. “Brussel is echt geen doelwit voor een klassieke militaire operatie.” Professor Tom Sauer (UAntwerpen) deelt die analyse. “Rusland heeft daar noch de middelen, noch de intentie voor. Het gaat er niet om Europa over te nemen, het wil vooral zijn veiligheidsbelangen beschermen.”

Vandaag is er geen luchtafweer om Brussel te beschermen, zelfs niet voor het politieke Navo-hoofdkwartier in Evere. Het is aan het gastland van internationale organisaties zoals de Navo, in dit geval België, om dat soort maatregelen te nemen en niet aan het militaire bondgenootschap zelf. Maar is dat dan wel nodig als we een scenario met Russische raketten toch pure fictie is?

“Jein,” vindt Housen (ja en neen, red.). “Een luchtaanval betekent niet per se een raket die helemaal uit Rusland komt vliegen. Het kunnen drones zijn die door andere organisaties worden gelanceerd met een paar kilo’s explosieven, al dan niet in opdracht van Rusland. Dat land schakelt voor hybride aanvallen graag lokale groepen in, die niet altijd beseffen dat ze in opdracht van Rusland werken: denk aan drugscriminelen, hell’s angels … Dat soort aanvallen is al wat waarschijnlijker. Je kan cruciale locaties daartegen beschermen met zogenoemde jammers die drones onbestuurbaar maken of met een soort hagelscherm dat er wordt op afgevuurd. Die technologie evolueert snel, het is een beetje een permanente wedloop van stroper en boswachter.”

Patriots als koopje

Wat dan met het dure Patriotsysteem van ruim een miljard euro, dat onder meer raketten uit de lucht kan halen, maar weinig vermag tegen kleine drones? “Het maakt deel uit van de ontrading zoals we die ook in de Koude Oorlog kenden,” vindt Housen. “We hebben dat toen niet gebruikt, maar het was wel belangrijk dat we die afweer hadden. De Navo heeft België dat signaal al gegeven. Met één Patriotsysteem zou je de grote zone rond Brussel kunnen beschermen. Ruim een miljard euro lijkt veel geld, maar het is een eenmalige investering en je moet er de vele lusten tegenover zetten die het statuut van internationale hoofdstad meebrengt. Denk aan al die uitgaven van die buitenlandse aanwezigen. Dan is zo’n Patriotsysteem een koopje.”

Fysieke luchtaanvallen mogen dan niet zo waarschijnlijk zijn, Brussel is wel degelijk een aantrekkelijk doelwit voor andere acties, weet Housen, cyberaanvallen voorop. “Niet enkel door het Navo-hoofdkwartier en de EU-instellingen: er zijn financiële organisaties die heel belangrijk zijn voor het internationale betalingsverkeer, zoals Euroclear in Sint-Joost (effectentransacties en -bewaring, red.) en Swift in Ter Hulpen (betalingsverkeer tussen banken) nabij Brussel. Die zijn erg goed beveiligd, maar mochten de Russen Swift bijvoorbeeld blokkeren, zou dat enorme gevolgen hebben, dan ligt de wereldhandel grotendeels lam.”

Ook Euroclear is een voor de hand liggend doelwit. De organisatie met zetel aan de Kleine Ring beheert immers bevroren Russische tegoeden ter waarde van 190 miljard euro. “Als die echt in beslag genomen worden, wordt het risico van een hybride actie in Brussel opnieuw een stuk groter,” denkt defensiespecialist en directeur van het Egmont Instituut Sven Biscop. Toeval of niet, ter hoogte van Euroclear werd in december een verdachte drone waargenomen, uitgerekend tijdens het bezoek van Oekraïens president Volodymyr Zelensky aan ons land.

Samenleving ondermijnen

Bovengenoemde doelwitten horen tot een select groepje van belangrijke organisaties. Maar de hybride aanvallen die Rusland uitvoert gaan veel breder dan dat, waarschuwt Roger Housen. “Ook communicatie-­infrastructuur van telefoniemaatschappijen komt dan in beeld, stroomcentrales, zorginfrastructuur zoals ziekenhuizen, sluizen, seinhuizen voor spoorwegen of de watervoorziening. Elke kritieke infrastructuur kan een doelwit worden. Dat is geen fictie: het voorbije jaar waren er zo 36 bewezen agressieve acties door Rusland in Europa.” De Amerikaanse diplomaat Daniel Hamilton stelt in dat verband dat de frontlinie niet enkel in Rusland, maar ook in de Brusselse metro loopt.

Het doel van die hybride aanvallen is niet zozeer om het land daadwerkelijk lam te leggen dan wel om onrust te zaaien, weet Housen. “Het gaat erom de maatschappelijke samenhang uit te hollen, te polariseren en angst te creëren voor de gevolgen van verdere steun aan Oekraïne.” De grootste prioriteit moet voor de ex-kolonel naar het bewaken van die kritieke infrastructuur gaan, via cyber- én fysieke beveiliging.

Organisaties als Vivaqua, dat instaat voor de Brusselse watervoorziening, zijn zich alvast bewust van de risico’s. Dat die niet alleen in de toekomst liggen, bleek onlangs in het Zweedse Bollnäs, waar de bewoners een tijdlang hun drinkwater moesten koken na een verdachte inbraak in een goed beveiligd waterreservoir.

“We voldoen aan de Europese NIS-richtlijn (Network and Information Security),” legt Vivaqua-woordvoerster Saar Vanderplaetsen uit. “Dat gaat zowel over fysieke beveiliging als cybervoorzorgen. Het betekent bijvoorbeeld dat er back-upservers staan op verschillende locaties of dat we onze operationele informatica waar onze infrastructuur op draait helemaal scheiden van de informatica waarmee we het contact met de klanten onderhouden. Ook over de cartografie van ons water en afvalwaternet blijven we discreet.”

Sibelga, dat voor de distributie van aardgas en elektriciteit instaat in het gewest, neemt eveneens maatregelen in het kader van de NIS-richtlijn. Dat vertaalt zich onder meer in investeringen in cyberveiligheid, bewustmaking van de werknemers, oefeningen tegen phishing en een verbeterde fysieke beveiliging van de installaties. “Tijdens de wereldwijde aanval op Microsoft-­servers in 2021 bleken we bijvoorbeeld prima voorbereid,” laat woordvoerster Serena Galeone weten.

De voorzorgsmaatregelen betekenen daarom niet dat onze kritische infrastructuur immuun is voor hybride aanvallen. Een uitgebreid energie- of waternetwerk beveilig je nu eenmaal moeilijker dan een doelwit op één welbepaalde locatie.

Noodpakket

Een van de evidente doelwitten voor hybride aanvallen en spionage zijn de kennisinstellingen zoals universiteiten, zegt directeur Nils Duquet van het Vlaams Vredesinstituut. “Binnen die instellingen leven daar veel vragen over: hoe moeten ze bijvoorbeeld omgaan met partnervoorstellen uit het buitenland? Er is duidelijk nood aan een kader op dat vlak. De politiek zet wel stapjes, maar die zijn nog niet voldoende.”

In het geval dat we toch in een oorlogachtige crisis verzeilen, bestaan er dan plannen om daarmee om te gaan? “We hebben plannen voor verschillende noodsituaties, onder meer voor geopolitieke crisissen,” legt Laura Demullier van het Nationaal Crisiscentrum uit. “Al naargelang de ernst van de situatie ligt de coördinatie dan bij een hoger gezagsniveau. Voor Brussel is er zo een gemeentelijke, provinciale en federale fase, waarbij respectievelijk de burgemeester, de hoge ambtenaar of de federale regering het voortouw neemt.”

Elk zijn kalasjnikov

Het Crisiscentrum bestudeerde verschillende risico’s en beoordeelde ze op waarschijnlijkheid en impact. Hybride bedreigingen gelden zo bijvoorbeeld als zeer waarschijnlijk, maar de impact blijft al bij al klein. Bij een tekort aan brandstoffen is het net andersom: zeer onwaarschijnlijk, maar wel een grote impact.

Behalve de overheid kunnen ook burgers zich voorbereiden op dat soort crisissituaties. In Zweden porde de regering zijn bewoners bijvoorbeeld onlangs om een voorraad lang houdbare voeding aan te leggen voor een hele week. En hier raadt het Nationaal Crisiscentrum al jaren aan om een noodpakket aan te leggen voor ernstige crisissen. De volledige lijst staat op de website van het Crisiscentrum en omvat onder meer water, een basisapotheek, een opwindbare zaklamp en een radio op batterijen. En nu is er ook het 72-uur initiatief van de Europese Commissie.

Nils Duquet van het Vredesinstituut plaatst een kanttekening bij die aanzetten tot zelfredzaamheid. “De voorbereiding op een crisis mag niet enkel een ieder-voor-zich-verhaal zijn. In een extreem geval gaat iedereen dan zijn eigen voedselvoorraden en zijn kalasjnikov zoeken. In de plaats daarvan moeten we ons meer als samenleving voorbereiden: hoe kan ik mijn buren helpen bij een crisis? Hoe kunnen we samen een generator of andere belangrijke hulpmiddelen delen? Zo’n aanpak is des te belangrijker, omdat Rusland met zijn acties net probeert om de samenhang in de maatschappij onderuit te halen.”

Het Nationaal Crisiscentrum wil in toekomst meer die richting uitgaan. “We gaan nog meer de nadruk leggen op hoe je je in verschillende soorten gemeenschappen kan voorbereiden op crisissen: met je school, je bedrijf, jeugdbeweging of buren bijvoorbeeld.” Als die crisis niet uitbreekt, levert zo’n voorbereiding nog altijd voordeel op: ze versterkt de sociale lijm in de samenleving.

Verschillende experts waarschuwen om niet zomaar in een oorlogsrethoriek te stappen. “De politieke focus ligt nu heel hard op defensie-uitgaven, we goochelen echt met miljarden,” merkt Duquet. “We investeren veel minder in diplomatie, we zouden bijvoorbeeld meer kunnen onderhandelen met landen die druk kunnen zetten op Rusland. De doorbraken tijdens de Koude Oorlog zijn er door diplomatie gekomen. Daarbij zou het helpen dat Europa met één stem leert spreken.” Professor Sauer zit op dezelfde golflengte. “De beste voorbereiding op oorlogsdreiging is vrede sluiten, dan koelt die bewapeningswedloop vanzelf af.”