Cultuurhuizen over het conflict Israël-Palestina: ‘We kunnen niet wegkijken’

Statements op Instagram, banners aan de gevel en een aangepaste programmatie: cultuurhuizen voelen de verwachting om zich uit te spreken over de oorlog in Gaza. De een kiest daarbij resoluut kamp, de ander blijft bewust stil. Maar het momentum is een feit. “Het is geleden van de jaren 1970 dat het activisme zo fel speelde in de kunsten.”

We stand in solidarity with the Palestinian people,” las een Instagram-post van de Beursschouwburg op 20 oktober. Twee dagen voor de eerste grote steunbetoging voor Gaza aan het Schumanplein riepen ze hun volgers op om zich daarbij aan te sluiten. “Wij hadden het gevoel dat de Palestijnen op dat moment nog volledig in de steek werden gelaten op het internationale toneel. Het geweld in de Gazastrook is van zo'n afschuwelijke omvang dat we dat het moment vonden om iets te doen,” vertelt Beursschouwburg-directeur Melat Gebeyaw Nigussie. “Als culturele instelling wilden we tonen dat wij niet de spreekbuis zijn van onze regering. We willen zeggen: 'Niet in onze naam',” zegt ook Léa Drouet van Atelier 210 in Etterbeek. Dat huis deelde diezelfde dag een post met de uitdrukkelijke hashtag #FreePalestine. “Wat niet betekent dat we het geweld van anderen (Hamas, red.) negeren,” benadrukt Drouet. Haar eigen joodse grootmoeder ontsnapte aan de Holocaust, een gebeurtenis die ze zelf al een plaats gaf in haar kunst.

De twee huizen zijn niet de enige in Brussel die zich snel uitspraken over Gaza of de vraag naar vrede. Het Kaaitheater en de KVS kwamen op diezelfde 20 oktober met een statement over menselijkheid, Bozar volgde vier dagen later met een meer algemene vraag om het humanitaire recht te respecteren. En aan de gevel van de Ancienne Belgique hangt sinds ruim twee weken een grote banner met een tekst van de Britse band Massive Attack. “There is only one side. Common humanity,” staat daarop te lezen, gedeelde menselijkheid als enige uitweg. De AB vroeg toen meteen een staakt-het vuren.

De culturele spelers brengen hun vredesboodschap de laatste weken steeds luider. De steunbetoging op 22 oktober, waar ze mee toe opriepen, trok volgens de politie 12.000 mensen. De terreuraanval van Hamas op Israëlische kibboetsen was toen twee weken oud, en Israël beloofde een tegenoffensief op de Gazastrook. Dat offensief begon niet veel later en kostte intussen al meer dan 11.000 Palestijnen het leven. Wat het protest weer doet groeien: vorig weekend stapten zeker 21.000 betogers door Brussel. En tussen die twee marsen was er dagelijks een wake op het Beursplein. “Die hoor ik elke avond vanuit mijn raam. Dan kan je niet meer doen alsof je doof bent,” vindt AB-directeur Tom Bonte. “We hebben ons niet meteen uitgesproken, maar wel van zodra duidelijk werd dat de mensenrechten in Gaza fors met de voeten worden getreden. De gekozen tekst is weloverwogen.” Drouet noemt stil blijven in de huidige situatie zelfs een vorm van geweld. “Sommige kunstencentra vragen of ze niet in de eerste plaats bezig moeten zijn met kunst,” ziet Gebeyaw Nigussie. “Ja, maar kunst bestaat nooit in het ijle. We worden voortdurend beïnvloed door onze omgeving. In die omgeving willen wij zelf onze stem laten klinken.”

Toch blijven andere huizen – zoals Flagey, Wiels, de Botanique en De Munt – voorlopig liever stil. Soms omdat ze aan de eigen, neutrale statuten gebonden zijn, zeggen ze, en soms omdat ze vinden dat een vredesboodschap voor zich spreekt. Het Joods Museum betuigde snel na de aanval van Hamas wel zijn solidariteit met de slachtoffers, maar plant geen nieuw statement op sociale media. “We voelen dat je op dit moment bijna een kamp moet kiezen, maar wij huiveren wanneer anderen vergeten om de aanval van Hamas uitdrukkelijk te veroordelen. We focussen liever op ons educatieve programma,” zegt directeur Barbara Cuglietta. “Het is zodanig complex en gevoelig,” horen we dan weer bij Cinema Palace. “We zijn bang om onhandig te zijn, en dus zeggen we liever niets.” De AB krijgt op sociale media al te maken met stevige commentaar. “Het is nog te moeilijk om te communiceren,” vinden ze ook bij de Botanique. “Wie dat te snel doet, riskeert later beschuldigd te worden van opportunisme. Wij focussen ons liever op een hulpactie voor de slachtoffers, maar pas achteraf.”

Kunst in het verzet

De mate waarin cultuurhuizen zich uitdrukken, verschilt dus, maar hun uitgesproken rol is wel opvallend. Atelier 210 sprak al snel over een risico op etnische zuivering en genocide in Gaza, twee weken voor de Europese Commissie daarvoor waarschuwde. “En ik gebruik het woord 'genocide' niet lichtzinnig,” zegt Drouet, gezien haar eigen familiegeschiedenis. Bij de KVS riepen de acteurs van gezelschap Ras El Hanout vorige week “Free Palestine” tijdens hun voorstelling. Het toneelhuis deelde er zelf twee video's van op Instagram. “Omdat we hun een stem willen geven,” zegt artistiek directeur Michael De Cock. “Dat doen we uit solidariteit met onze artiesten en ons publiek. We zullen het conflict zo niet oplossen, maar theater moet vandaag meer dan ooit helen en verbinden.”

Verbinden en vermenselijken, dat is volgens De Cock de rol van kunstencentra in grote conflicten als dat tussen Israël en Palestina. “Dat is helemaal geen neutrale positie,” vindt hij. “Wij willen net actief de dialoog stimuleren.” Dat soort activisme lijkt feller aanwezig de voorbije jaren. “Ik heb het altijd gekend, maar het verschil is dat we nu in complexe, verwarrende tijden leven,” zegt De Cock, die verwijst naar oorlogen en klimaatverandering. “Mensen kunnen via sociale media ook veel sneller dan vroeger met hun cultuurhuis spreken,” zegt Bonte. Zo begonnen snel na de aanval van Hamas al actiegroepen op willekeurige concertfoto's van de AB te reageren met de vraag naar een statement, vertelt hij. “Dat heeft ons standpunt niet bepaald, maar het speelt wel mee. In zekere zin doen commerciële bedrijven hetzelfde. Je merkidentiteit wordt bepaald door je waardepositionering.”

Het is een druk van buitenaf die ook de Beursschouwburg erkent. “We zagen dat zes jaar geleden met MeToo en in 2020 met Black Lives Matter: bepaalde sociale bewegingen kijken nu sneller naar kunst-instellingen om zich mee uit te spreken. Ze vragen: laat jullie horen. In die thema's zijn ook parallellen te trekken. Onderdrukking kent veel vormen,” zegt Melat Gebeyaw Nigussie. Zelf zag ze, net als Bonte, de dagelijkse protesten aan de Beurs, vlak bij haar werkplek. De waterpartij voor de Beursschouwburg werd zelfs een avond rood gekleurd, uit solidariteit met de inwoners van Gaza. “Dat drukt je natuurlijk met de neus op de feiten. We zien wat er gebeurt in de stad en kunnen niet wegkijken.”
“We moeten wellicht al terug naar de jaren 1970 om nog zulke felle uitingen van maatschappelijk verzet in de kunsten te zien,” zegt Pascal Gielen, cultuursocioloog aan de Universiteit Antwerpen. “Toen waren heel wat theatermakers en schrijvers betrokken bij de vredesbewegingen, bijvoorbeeld tegen de Vietnamoorlog. Later is dat wat gaan liggen, in de jaren 1990 waren veel cultuurhuizen zelfs afkerig van politieke inmenging. De laatste tien jaar zien we dat activisme opnieuw groeien, ook door meer diverse directies. De cultuurwereld is warm gemaakt voor wat we nu zien. Ze kan haar mond niet meer houden in een conflict als dat in Gaza. En ze wíl dat ook niet meer.”

Programmatie

Dat doen ze niet alleen met publieke statements. “Ik spreek me persoonlijk absoluut uit vóór een staakt-het vuren, maar ik vind dat elk van mijn medewerkers een eigen mening mag hebben,” zegt directeur Pierre Thys van Théâtre National, dat geen gezamenlijk statement bracht. “Wij nemen wel een duidelijke stelling in via onze programmatie. We hebben het theaterstuk Les monologues de Gaza (op 13 oktober, met getuigenissen van 33 jongeren uit de Gazastrook over eerder Israëlisch geweld, red.) bewust behouden.” Binnenkort krijgen bezoekers er voor de start van toneelstukken ook teksten van Palestijnse en Israëlische auteurs te horen.

Ook de Beursschouwburg liet een geplande thema-avond rond Palestina bewust doorgaan. En ze kregen nieuwe vragen van artiesten die rond de Palestijnse kwestie willen werken. “Die bekijken we nu,” zegt Gebeyaw Nigussie. Cinema Nova programmeerde onlangs een gratis vertoning van de film Gaza Surf Club, dankzij een samenwerking met een afgeblazen Palestijns filmfestival. “De film toont jongeren uit Gaza als gewone mensen met dromen, en niet als nummer in het dodental. Cinema kan een rol spelen om je met hen te identificeren,” zegt Gwen Brees van Nova. De bioscoop bekijkt nog welke andere aan Palestina gelinkte films ze kunnen vertonen. En de KVS geeft het nieuwe collectief Artists for Palestine deze week een tweedaagse residentie. Het toneelhuis wil ook Palestijnse gedichten publiceren op posters in de stad.

“Dat mag allemaal niet enkel dienen om te scoren,” zegt socioloog Pascal Gielen. “Rond dekolonisering zie je ook in de hele wereld expo's verschijnen, het lijkt bijna een mode. Alleen vind ik dat het debat dan ook politiek gevoerd moet worden. Kan je dat in eigen huis organiseren? En komt hierover ook discussie met de joodse gemeenschap? Ik hoop dat dat nog kan groeien.”

Ook het Joods Museum wil zijn programmatie herbekijken. “De laatste maand hebben we weinig bezoekers gehad. We veronderstellen dat er angst en wantrouwen meespeelt,” zegt Barbara Cuglietta. Het museum kreeg al extra beveiliging deze maand, na eerdere terreur in 2014. “Wij richten ons vooral op scholen en verenigingen. Uiteraard stellen veel moslimjongeren daar al langer vragen over het conflict. We bereiden ons nu voor met professionele bemiddelaars om nieuwe vragen over deze brutale fase, met echte ontmenselijking, verder te kunnen kaderen.”

Brussel vrijstad

En dan zijn er nog cultuurhuizen die met hun programmatie het courante discours rond de oorlog willen uitdagen. “Onzichtbare verhalen belichten is deel van het DNA van Atelier 210. Zo moeten we ook nu de joden en de Israelische regering niet onder één noemer plaatsen. Wanneer ik de wreedheden aankaart die Palestijnen moeten verduren in Gaza, breek ik niet met mijn eigen gemeenschap,” zegt Léa Drouet over haar joodse roots. “Het trauma van een volk gebruiken om extreemrechts kolonialisme goed te keuren, daar herken ik mij totaal niet in.”

“Veel stemmen uit de Arabische wereld worden nu niet gehoord en de Europese media negeren de historische context van dit conflict volledig,” vindt ook Mohamed Ikoubaân van het Brusselse kunstencentrum Moussem. Dat verzorgt de productie en curatie van artiesten in België, onder wie ook Palestijnse. “Hier speelt geen eenduidige strijd tussen moslims en joden of tussen het Westen en het Midden-Oosten. De pro-Palestijnse betogingen in Marokko zijn bijvoorbeeld georganiseerd door een Marokkaanse jood, en veel Arabische landen hebben banden met Israël. Cultuur kan die verhalen in evenwicht brengen.” Moussem bracht geen eigen statement rond de oorlog op sociale media. “Eerlijk gezegd hebben wij daar zelfs niet aan gedacht. Het leek ons evident,” zegt Ikoubaân. Moussem werkt al jarenlang met Palestijnse kunstenaars. “Onze eerste reflex was om die artiesten persoonlijk te contacteren. We bekijken nu hoe we hun een platform kunnen blijven geven.”

Een stad als Brussel biedt daar volgens hem heel wat ruimte voor. “In Duitsland worden sommige Palestijnse artiesten gecensureerd en pro-Palestijnse betogingen verboden,” weet Ikoubaân. Een prijsuitreiking voor de schrijfster Adania Shibli in Frankfurt mocht bijvoorbeeld onlangs niet doorgaan. Zij komt binnenkort wel naar Bozar. “Misschien moet de Duitse regering in collectieve therapie? Ik ben blij dat ik Belg ben. Die vrijheid om te spreken en betogen moeten we gebruiken,” vindt Ikoubaân. Pierre Thys van Théâtre National ziet ook een verschil met Frankrijk, waar de politiek zich nog meer inmengt met cultuur. “Bij ons zie je een vrijere gemeenschap van Brusselse, maar ook Vlaamse en Waalse kunstenaars,” zegt Thys, die tien jaar voor het Franse Ballet National in Marseille werkte.

Opvallend, in Nederland zijn deze maand zelfs grote musea beklad met rode verf. Het bleek te gaan om een protest van actiegroep Workers for Palestine, die de stilte van de musea beu was. Ook enkele grote huizen in ons land vinden het niet hun taak om “moraliserend” te werken. En maakt wie het toch doet veel verschil buiten het kunstencircuit? “Wij beseffen dat door onze banner jammer genoeg geen dode minder zal vallen,” zegt Tom Bonte van de AB. “Maar ik hoop wel dat we deel kunnen zijn van een beweging die druk zet op onze overheden. Zodat die op hun beurt weer druk kunnen zetten op de twee partijen: Hamas en Israël.” Drouet besluit zo: “Het feit dat zoveel mensen naar de cultuursector kijken om zich uit te spreken, toont dat ze geloven dat we een impact hebben. De verhalen die wij brengen, beïnvloeden hoe mensen naar de wereld kijken.”