Changing States: Francis Bacon’s Studio in Bozar

Ierland is een land van dichters en schrijvers, met coryfeeën zoals G.B. Shaw, Oscar Wilde, James Joyce, Samuel Beckett, W.B. Yeats, en ga zo maar door. Dat het land op het gebied van beeldende kunst ook wel wat te bieden heeft, wordt geïllustreerd met de tentoonstelling Changing states: Contemporary Irish art & Francis Bacon’s studio, hét paradepaardje van het Iers Voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie.

Kunstenaarsateliers zijn fascinerende plekken. Als bezoeker hoop je stilletjes op een glimp van het genie of ontstaansproces van een kunstwerk. Een van de meest tot de verbeelding sprekende ateliers is dat van Francis Bacon, de schilder/gokker/zuipschuit die met zijn schilderijen van schreeuwende pausen en opengereten karkassen veilingrecords blijft verpulveren.

De kunstenaar werkte van 1961 tot zijn overlijden in 1992 in een piepkleine studio in Reece Mews, in South Kensington, Londen. "En dan te bedenken dat sommige van de belangrijkste schilderijen van de tweede helft van de twintigste eeuw daar werden gemaakt," zegt Barbara Dawson wanneer we haar opzoeken in Dublin. Dawson is daar directrice van de Hugh Lane Gallery.

Toen Bacon overleed, schonk zijn minnaar John Edwards de studio met maar liefst 7500 items aan het museum in Dublin. Daardoor keerde het werk van Bacon terug waar het hoorde. Want de kunstenaar is geboren in Ierland, maar verliet zijn geboorteland toen hij zestien was.

In 2001 werd de Francis Bacon Studio, de reconstructie van het atelier, geopend voor het publiek. Het is een fascinerende plek waar je nog steeds de existentiële onrust van de kunstenaar voelt. De vloer is bezaaid met kranten, overal slingeren boeken en tijdschriften rond. Potten verf, kartonnen dozen en vuile handdoeken worden belicht door karige peertjes. Alles exact zoals de kunstenaar het heeft achtergelaten. De spiegels en muren zijn beklad met verfvlekken.

"In plaats van op een palet schilderde Bacon op deuren, borden, alles wat hij kon vinden," zegt Dawson. Hij noemde het zelf "mijn enige abstracte schilderijen." Aan de reconstructie ging een monnikenwerk vooraf. Alle objecten werden één voor één in kaart gebracht, overgebracht naar Dublin en vervolgens op archeologische wijze gereconstrueerd. "Het was een ongezien project in museologie," zegt Dawson. Twee jaar lang pluisde het team de vele dozen met materiaal uit. Alle items werden in een databank opgenomen. Die interactieve databank, met een schat aan informatie, kan je ook raadplegen in Bozar. Daarnaast zijn op de tentoonstelling ook foto's te zien van de studio, naast researchmateriaal van de kunstenaar. Bacon was een veelvraat die zijn schilderijen baseerde op de meest uiteenlopende bronnen. Dat zie je aan reproducties van werken van oude meesters, foto's van huidziektes, Afrikaans wild life, worstelaars... De foto's zijn vaak gekreukt en hebben verfvlekken. "Bacon hield ze vast terwijl hij schilderde," verklaart Dawson. Een aantal late, soms zelfs onafgewerkte schilderijen bieden verder een inzicht in de werkwijze van een van de grootste schilders van de twintigste eeuw.

Schapen
Het atelier van Alan Phelan in het zuiden van Dublin is dan wel niet in zo'n staat als dat van Bacon, het ligt er ook behoorlijk rommelig bij. Phelan beschikt over een paar kamers in een voormalig klooster waar wel meer kunstenaars zijn neergestreken.

De crisis mag dan de laatste jaren keihard hebben toegeslagen in Ierland, het heeft zo ook haar voordelen. "Door de crisis is er heel wat leegstand. Zo kunnen kunstenaars een studio huren aan redelijke prijzen," zegt Christina Kennedy, curator van Museum of Modern Art Ireland. Zij selecteerde twintig toonaangevende kunstenaars voor het hedendaagse luik in Bozar. Een van hen is Phelan. In zijn atelier staat een buste in papier maché. Het is een onderdeel van zijn installatie voor Bozar. Het stelt vijf personages voor uit de Ierse geschiedenis. Hun hoofden rusten op rekken die zijn omgeven door valse bomen.

"In dit werk breng ik verschillende verhaallijnen samen. Het gaat over camouflage, geschiedenis, cultuur en mannelijkheid," zegt hij. Zijn werk staat nogal ver van dat van Bacon. "Het is nu ook niet zo dat de kunstenaars rechtstreeks door Bacon werden beïnvloed," nuanceert Dawson. "Maar sommige van hen werken met een gelijkaardige problematiek."

Het geheel vormt een bont gezelschap dat zich niet over één kam laat scheren. "Ze zien zichzelf niet als typisch Iers," gaat Kennedy verder. "De onderwerpen die ze aanhalen zijn globaal. Soms is de context lokaal, maar gaat het om universele thema's. En dan in het bijzonder voor Willie Doherty."

Doherty is een van de belangrijkste en boeiendste Ierse hedendaagse kunstenaars. Op de laatste Documenta toonde hij een beklijvende film over een vervallen huis. In zijn films en video's werkt hij rond thema's zoals onderhuids geweld en het geheugen. De Noord- Ierse problematiek komt dan ook vaak aan bod. Dat is ook zo bij de fotograaf Paul Seawright, die de laatste jaren ook naar andere oorden trekt.

Voor Orla Barry, die een tijd in België woonde, is de tentoonstelling in Bozar een vorm van thuiskomen. Haar werk was er eerder te zien in 2003 tijdens de Prijs Jonge Belgische Schilderkunst. Barry werkt onder andere rond taal. Op de opening van de tentoonstelling brengt ze de performance Mountain waarin ze gedichten, liedjes en speeches verwerkt. De rekwisieten blijven in de expo als installatie. Sommige daarvan zijn gemaakt met het wol van de schapen die ze zelf kweekt. Als dat niet Iers is!

di > zo 10 > 18.00 (do > 21.00), Paleis voor Schone Kunsten, Ravensteinstraat 23, Brussel, 02-507.82.00, info@bozar.be, www.bozar.be