Per Kirkeby en de ‘Forbidden Paintings’ van Kurt Schwitters

De Deen Per Kirkeby (°1938) genoot op het hoogtepunt van zijn succes in de jaren tachtig internationaal aanzien als exponent van de Duitse avant-garde waarmee Kirkeby nauwe banden onderhield. Daarna werd het relatief stil rond Kirkeby. Daar kwam goed twee jaar geleden verandering in toen Tate Modern een grote overzichtsexpo aan de Deense kunstenaar wijdde. Die vernieuwde interesse voor Kirkeby is ook Bozar niet ontgaan. De Deen was al met zijn werk aanwezig in het Paleis voor Schone Kunsten in 1981 en 1988, nu krijgt hij er zijn eerste grote overzichtstentoonstelling.

Per Kirkeby is een veelzijdig kunstenaar. Van zijn schilderijen is hij het bekendst maar hij is daarnaast ook geoloog, en wetenschapper. Hij is voorts beeldhouwer, architect, cineast, dichter, schrijver en essayist. De tentoonstelling in het PSK spitst zich toe op de schilderkunst. De insteek is bijzonder. Bozar laat de werken van Kirkeby in dialoog gaan met de (klassieke) landschapschilderijen van de dadaïstische kunstenaar Kurt Schwitters.

Schwitters maakte de schilderijen in de jaren dertig in Noorwegen nadat hij op de vlucht moest voor de nazi's. Ze spelen een belangrijke rol in het oeuvre van Kirkeby. Hij is de eerste die over de schilderijen publiceerde, op een moment dat criciti alleen oog hadden voor de dadaïstische collages van Schwitters. Voor Kirkeby, die enkele van zijn werken bezit, zijn het 'verboden schilderijen'. De werken zijn zo klassiek dat ze in een tijdperk van avant-garde waarin Schwitters leefde bijna als onwelvoegelijk konden worden beschouwd. De parallel is niet ver te zoeken: ook Kirkeby vindt dat zijn schilderijen niet sporen met het heersende kunstklimaat.

Atelier
We ontmoeten Kirkeby in zijn mooie Scandinavische huis in een residentiële buurt even buiten Kopenhagen. Hij heeft er ook zijn atelier. Centraal in het atelier staat een tot op de draad versleten zetel. Rondom om rond, in de goed verlichte ruimte, schilderijen tegen de muur. Kirkeby mengt de verf op de plankenvloer voor de schilderijen. De doeken zijn nauwelijks abstract te noemen tableaux met felle kleuren. Veel groen en geel. Er is ook het salon met een indrukwekkende bibliotheek aan kunstboeken en filosofische werken.

Kirkeby, die les gaf in Duitsland, is erg goed vertrouwd met de kunstgeschiedenis, net zoals met de Westerse filosofie. Met een bijzondere voorliefde voor Kierkegaard, Merleau-Ponty en Ludwig Wittgenstein.

Kirkeby voelt zich zelf erg beïnvloed door de minimalistische kunst, hoewel daar in zijn schilderwerken op het eerste gezicht weinig van te merken is. "Het minimalisme heeft me geleerd naar structuren te kijken," vertelt Kirkeby. De saaie opeenvolging van altijd weer hetzelfde element verklaart ook waarom Kirkeby merkwaardige bouwwerkjes is gaan maken in baksteen en met repetitieve elementen. Een van die bakstenen huizen staat overigens in het Middelheimpark.

Voor Kirkeby ontstaat een schilderij als een work in progress. "Schilderen heeft met ruimte te maken. Er is het doek, er is de eerste haal van borstel. De rest is variatie. Niet ik maar het schilderij beslist wanneer het klaar is."

Kirkeby is moeilijk in één vak onder te brengen. Hij werd aanvankelijk bij de (Duitse) neo-expressionisten gerekend. "Maar dat klopt eigenlijk niet," zegt Poul Erik Tøjner van het Louisiana-museum in Denemarken, die hem goed kent. "Kirkeby is niet de man van de explosieve kracht en de energie. Hij is geen action painter. Hij werkt integendeel bedachtzaam, met veel aandacht voor motieven en compositie."

Geologie
Kirkeby schildert en overschildert, vaak op grote doeken, tot het schilderij 'juist' zit. Kirkeby begon te schilderen toen de Cobra-beweging al uit elkaar was gevallen. Asger Jorn, een van de grondleggers van Cobra, fascineerde Kirkeby wel. "Jorn was een figuur in Denemarken waar je moeilijk buiten kon," zegt Kirkeby. Kirkeby vond: ofwel keer ik me er van af, ofwel omzeil ik hem. Maar hij deed iets anders. "Ik maakte over Jorn een film. Neen, ik heb hem nooit ontmoet. Maar Jorn was wel een model voor mij. Hij is universeel, en een goed schilder."

Vast staat dat geologie en bij uitbreiding Kirkeby's fascinatie voor de natuur een grote invloed heeft gehad op zijn werk. Ook geologie gaat over structuren. En er is ook het beroep van de geoloog. Kirkeby: "Je hebt de onderzoekers in het veld. Dat zijn de geologen die geloven in de mogelijkheid van een katastrofe. Elke stap die ze zetten kunnen ze getroffen worden. Een groot verschil is dat met de geologen in hun lab die risicoloos te werk gaan." Kirkeby heeft zelf heel wat expedities gedaan, onder meer in Groenland. Het lijdt weinig twijfel dat hij zich tot de eerste categorie van geologen rekent.

Volgens Tøjner moet de hang naar de natuur bij Kirkeby niet als een romantische gedachte gezien worden. "Het is geen lyrisme. Het gaat over de uitgestrekte tijd. Over processen die groter zijn dan het menselijk leven." Het valt ook op dat Kirkeby in zijn recente schilderijen religieuze elementen verwerkt. Een kruis, een kelk. Kirkeby heeft nog gemiliteerd voor de communistische partij - confessioneel is hij niet, maar met de leeftijd, de jaren, ontstaat klaarblijkelijk ook een behoefte aan spiritualiteit.

Figuur
In het huis van Kirkeby hangen een aantal van zijn eigen schilderijen, ook vroege popart-achtige werken op vierkante vezelplaat (Masonite), verder nog twee werken van Poul Gernes, zijn mentor bij de Experimenting Art School en twee werken van Kurt Schwitters, brave Noorse landschappen. Zoals gezegd: ook Kirkeby vindt dat hij verboden kunst maakt. Toen in de jaren zestig het subject zoals de kunstenaar het aanvoelde niet meer geschilderd mocht worden, bleef Kirkeby daar toch aan vasthouden. Zijn kunst houdt het midden tussen abstract en figuratief. Er is de entropie, de chaos, maar wie goed kijkt ontwaart heel vaak een figuur.

Zelf noemt Per Kirkeby zijn schilderkunst ouderwets. Hij neemt de natuur waar zoals ze zich aandient en en borstelt ze dan zoals de waarnemingen bij hem binnenkomen. Alleen zo kan de waarheid aan het licht worden gebracht. Dat maakt zijn schilderijen er niet minder raadselachtig om. Ze zijn moeilijk leesbaar. Er is een verhaal, maar het is moeilijk te ontwaren. Toch zal hij die werkelijheid zelf niet vervormen of in een andere context zetten, wat hedendaagse beeldend kunstenaars wel vaak doen. "Neen," zegt Kirkeby hierover, "een tuinier ben ik niet. Alleen een observator. De natuur is wat ze is."

Per Kirkeby
wanneer: van 9 februari tot 20 mei 2012 - maandag > zondag van 10 > 18.00 uur (donderdag > 21.00 uur)
inkom: 3.5 > 10 euro
---------------