Tentoonstelling Feestelijk tafelen: Etiquette in de 19de eeuw

"Schenk nooit bloemen aan de gastvrouw. En als je het toch doet, geef er meteen de vaas bij." Dwaas en dwangmatig zijn gedragsvoorschriften echter niet. Ze beantwoorden aan een logica van wellevendheid, en ze stremmen het egoïsme. In feite stroomlijnen ze het samenleven, hapje per hapje.

'D e wereld heeft zo haar eisen, haar wetten en voorschriften, waarnaar wij ons moeten schikken. Doen we dat niet, dan dreigen we onszelf uit te sluiten." Dat is de openingszin van Le guide des convenances, hét referentiewerk voor savoir-vivre van eind negentiende en een groot deel van de twintigste eeuw.

La vie chez soi et dans le monde, dat soort titels van etiquetteboeken ziet het daglicht door de opkomst van de bourgeoisie. Die nieuwe, economisch sterke klasse heeft nu eenmaal niet altijd savoir-vivre, is wat onhandig in het omgangsleven. Gedragsregels zijn dus een ideale ruggensteun in de maatschappelijke omgang. Net zoals in het geïndustrialiseerde achttiende-eeuwse Engeland de silver spoon novels opduiken om de nieuwe rijken mores te leren: welke lepel, welk mes gebruik je voor welk gerecht? Hoe eet je aardbeien? Oesters? Sop je brood niet in de saus met je vingers. Etiquetteboeken weerspiegelen de sociale mobiliteit en de promotie op de maatschappelijke ladder.

"Opdat gasten zich goed zouden voelen, moesten ze de gedragsregels kennen: hoe je niemand choqueert of schoffeert. Het gaat om het opheffen van het egoïsme. Veel dingen die we nu nog doen," verklaart Werner Adriaenssens, conservator Decoratieve Kunsten bij de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in het Jubelpark, die aan deze zomertentoonstelling in BELvue meewerkte.

"Etiquetteboeken waren voor vrouwen: rijke vrouwen, maar ook voor vrouwen met minder 'faciliteiten'. Voor een alleenstaande dame is het gepermitteerd om schotels uit een restaurant te halen. Huispersoneel kan voor de gelegenheid worden ingehuurd en als mevrouw zelf kookt, dan geen 'frituur', geen sauzen en gerechten die vooraf klaargemaakt kunnen worden."

Kapsels in taartvorm
De rol van de vrouw des huizes was belangrijk. Madame was de baas in huis. Zij leidt alles in goede banen. Het einde van de maaltijd bepaalt zij, en zij is het die de arm van haar eregast neemt om naar salon en fumoir te gaan. Die leidende vrouwenfiguur is de voortrekker van een komende emancipatiegolf. De dame des huizes houdt alles - discreet - in het oog en in het gareel. Ze is ménagère en dus ook manager.

Het gekke is dat er aan de lezeressen van het etiquetteboek le service à la russe werd aangeprezen omdat die manier van opdienen 'plus élégant et plus français' (!) is: iedereen krijgt een eigen gedresseerd bord voorgeschoteld, waardoor er in het midden van de tafel plaats vrijkomt voor een ovaal tafelstuk. Kunstmatige bloemen werden daarbij niet ontzien. Sterk geurende bloemen werden sowieso geweerd omdat een doordringende odeur na een tijdje misselijk maakt. De kleur van de bloemen op tafel werd ook aangepast aan de gebakjes en de bonbons. En dan zeker bij sommige diners de tête, verkleedde themadiners. Eén uitnodiging luidde: 'On sera en devanture de pâtissier', we liggen bij de banketbakker in de vitrine. Aan gasten werd dan gevraagd om kapsels in de vorm van taartjes of gebakjes op te tutten.

Op tafel stonden boutonnières, vaasjes voor de anjers in het knoopsgat van de gasten. Ook de Brusselse zilversmidfamilie Wolfers heeft die zilveren kleinoden gemaakt. Val Saint-Lambert maakte dan weer kleine kristallen asbakjes, verkocht per zes, die naast elk couvert werden gezet.

Morsen verboden
Nadat ze nog even gekeuveld hadden met de dames, trokken mannen zich na de maaltijd (maar vóór de koffie) terug in een fumoir, een aparte rookruimte. In dat fumoir stond een lampe de fumeur, die als permanente aansteker voor de sigaren diende. Op kleine bijzettafeltjes stonden likeuren. Nadien vervoegden de heren de dames in de salon voor de koffie. Het was de vrouw des huizes, geholpen door een vriendin of de dochter, die de koffie uitschonk. 'Un bain de pied', gemors op het onderschoteltje, was 'tout à fait de mauvais genre'. Het eerste kopje ging naar de eregast en de huisdame hield met haar linkerhand het suikerpotje met het suikergrijpertje vast. Aan de dames werd gesuikerde likeur geoffreerd, de heren kregen cognac of rum.

Acht dagen na het diner was het de gewoonte une viste de digestion, een dankbezoekje, af te leggen. "Het is allemaal een kwestie van wellevendheid," zegt levensgenieter Adriaenssens. "Veel dingen zijn vergeten, maar evenzoveel leeft voort. Sommige voorschriften lijken wel de choreografie van een ballet." En vergeet niet: een bord mag je niet schuin houden, zelfs niet voor soep. En een servet nooit helemaal openplooien op je schoot… 't is maar dat u het weet!


Vier historische feesttafels worden deze zomer in het BELvue Museum gereconstrueerd: het huwelijksbanket van prinses Louise in 1897, het diner van de Koloniale Tentoonstelling van Tervuren in 1897, de trendsettende art-decotafel op de Exposition Internationale in 1925 in Parijs, de feesttafel bij de openingsplechtigheid van Expo 58. De belangrijkste kunstvoorwerpen behoren tot het Erfgoedfonds van de Koning Boudewijnstichting. Van 23 juni tot en met 9 september in het BELvue Museum, Paleizenplein 7. Meer op www.belvue.be en www.roerend-erfgoed.be