Wassily Kandinsky: Luisteren naar kleuren

Wassily Kandinsky (Moskou 1866-Neuilly-sur-Seine 1944) wordt gezien als één van de eerste schilders die de overstap van het figuratieve naar het abstracte maakte. De lichtjes overladen tentoonstelling Kandinsky & Russia toont hoe die stap paste in de evolutie van Kandinsky's schilderspraktijk en van de invloeden die hij onderging.

Precies honderd jaar geleden stelde Kandinsky al tentoon in de toen vermaarde Brusselse Galerie Georges Giroux, maar de Belgische critici leken er toen niet klaar voor.

Deze nieuwe tentoonstelling focust ook op de eerste, meest revolutionaire helft van Kandinsky's carrière als schilder, tussen 1901 en 1922. In die periode verbleef hij in Duitsland, tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog hem terug naar Rusland bracht. De tentoonstelling eindigt (wat betreft Kandinsky) als hij in 1922 de Sovjetunie ontvlucht.

Kandinsky was wel al dertig jaar toen hij zijn beloftevolle loopbaan als jurist aan de kant zette om kleuren op doek te gaan zetten. Uit zijn geschriften blijkt dat ondermeer zijn kennismaking met de Noord-Russische isba's - eenvoudige maar extreem kleurig ingerichte houten volkshuisjes - hem in die richting duwde. Wat Kandinsky aansprak in die huisjes was behalve het kleurenpalet ook de authenticiteit van de volkse kunst, waar hij spirituele rijkdom in vond. Via zijn vader van Mongoolse afkomst, was Kandinsky ook al vertrouwd met het sjamanisme, en wie het werk van Kandinsky bekijkt, zal er zeker enige hang naar trance en onthechting in ontwaren. Zijn belangrijkste traktaat over kunst uit 1911 heet niet voor niets 'Over het geestelijke in de kunst'.

Ziel
De kwestie die in verband met Kandinsky altijd oplaait is of het nu in zijn oeuvre was dat de overgang naar het abstracte zich voor het eerst voltrok. Die discussie is even hopeloos als onnodig.

Om te beginnen zinderen ook in het vroege figuratieve werk van Kandinsky de kleuren. Zoals in Rode Kerk of Rivier in de herfst uit de periode 1901-1903 in München, of in zijn door de Franse Fauvisten beïnvloede werk uit de zijn periode in Beierse Murnau (zie 'Zomerlandschap' uit 1909).

In de periode dat hij met Franz Marc de expressionistische schildersgroep Der Blaue Reiter opricht, maakt Kandinsky inderdaad Schilderij met cirkel (1911) waarop geen figuratie te bekennen is. Maar in de kleurenpracht van Fuga uit 1914 of van Blauwe Bergkam uit 1917, zijn er zeker nog restanten van de waarneembare werkelijkheid te ontwaren.

Zwarte Vlek uit 1912, dat gaat over 'het ontwaken van de ziel', suggereert waar het Kandinsky om te doen is. Abstractie was voor hem geen doel, maar het middel dat hem weg van het uiterlijke in de richting van het innerlijke voerde. Hij verbond bepaalde kleuren met bepaalde klanken en gevoelswaarden. Hij onderscheidde in zijn schilderpraktijk 'impressies', 'improvisaties' (een soort jamsessies met kleur), en 'composities' waarin die improvisaties worden doorgewerkt.

Telkens speelt het innerlijk oog van Kandinsky een rol, en ook van de toeschouwers vraagt hij dat ze zich zouden onthechten en naar zijn schilderijen zouden kijken zoals zij naar muziek luisteren. Het is natuurlijk de vraag of dat haalbaar is, en of Kandinsky's emotionele visioenen door de toeschouwer herhaalbaar zijn. Maar wat in ieder geval genietbaar blijft, is de emancipatie van vormen en kleuren die de Europese Rus tot stand bracht.

Overdaad
In dat verband toch nog even een woordje over de aanpak en de opbouw van deze tentoonstelling - de eerste die voortkomt uit de samenwerking van de Musea voor Schone Kunsten en van Kunst en Geschiedenis. Die samenwerking maakte het mogelijk om bijvoorbeeld iconen uit de KMKG of een balalaika uit het MIM aan te slepen. Opgeteld bij alle kunstvoorwerpen die al door de andere internationale partners worden aangedragen, dreigt de tentoonstelling zo onder haar eigen gewicht te bezwijken. Kandinsky's Russische context tonen is nuttig, maar men had die in de presentatie misschien toch beter van zijn werk gescheiden.

Bovendien krijgt ook Kandinsky's schilderende componist Arnold Schönberg nog veel plaats, en worden uit het door Draguet gesloten Museum voor Moderne Kunsten werken gehaald om de zogezegde Belgische erfenis van Kandinsky te illustreren. Die raamverhalen maken het moeilijker om het eigenzinnige streven van Kandinsky na te voelen en maken het geheel academisch. Erger nog is het feit dat de tentoonstellingsmuren werkelijk vol staan met logo's en vetgedrukte citaten die de schilderijen waar ze naast hangen verdrukken.

Kandinsky & Rusland • > 30/6, di > zo 10 > 18.30 (wo > 20.00), €6,50 > 17,50. KMSKB, Regentsschapstraat 3, Brussel. 02-508.33.33. (rsv.); 078-77.00.76 (tickets), www.expo-kandinsky.be.