Alex van Warmerdam. De polderpoëzie van Borgman

Kun je het zonderlinge Borgman, een van de verrassingen op het jongste filmfestival van Cannes, omschrijven als een Funny games of Teorema, maar dan polderpoëtisch, uitgepuurd en donkergeestig? Dat kan. En dat gebeurt ook. Maar het is vooral voor het volle pond een film van Alex van Warmerdam, de enige Nederlandse regisseur om écht jaloers op te zijn.

Een priester met een dubbelloop stormt, geholpen door twee mannen met een net geslepen staak, het bos in om een rare holbewoner te doden. Maar de ondergrondse woonst implodeert en Camiel Borgman heeft een ontsnappingsroute voorzien. Met een fantastische openingsscène heeft Alex van Warmerdam de kijker meteen waar hij hem hebben wil. In zijn wrange, duistere en hilarische wereld. De mysterieuze Borgman neemt met de hulp van enkele sinistere volgelingen langzaam maar zeker de chique villa over van een arrogant, rijk echtpaar met drie kinderen en een kindermeisje. Na Abel en De noorderlingen verloor België de Nederlandse regisseur wat uit het oog. Borgman kan daar verandering in brengen.

"Borgman is wezenlijk anders," zegt Van Warmerdam. "Vergeleken met mijn vorige werken, doorbreek ik dingen. Borgman is nog dichterlijker. Ik durf nog suggestiever te zijn. Ik heb nog nooit zoveel weggegooid. Ik ben altijd al een 'inkorter' geweest, maar nu was het extreem. Het script leidde tot een film van tweeënhalf uur, maar dat vind ik zelf als bezoeker ook te lang. Op dag drie van de montage was het grote auto-ongeluk al er uitgeknipt. Tot mijn grote tevredenheid. Meteen tien minuten korter. In het script dat ik nu afwerk, probeer ik van tevoren al zo karig te zijn. Het scheelt een pak geld als je scènes schrapt voor je ze gedraaid hebt."

Klopt het dat u met het idee hebt gespeeld om een horrorfilm te draaien?
Alex van Warmerdam: Het uitgangspunt was iets horrorachtigs, zwart en gewelddadig. Ik heb een paar dagen op het internet gesurft en filmpjes bekeken als de vijf engste horrormomenten van een of andere liefhebber. Wrong turn 2 is me wel bijgebleven. Met hele simpele middelen wordt in die film een vrouw doormidden gehakt. Dat is niet makkelijk te filmen. Ik ben wel vrij snel gestopt met naar dat soort dingen te kijken. Dat is allemaal wel leuk en aardig, maar uiteindelijk heb je daar niet zoveel aan. Maar het verlangen om horrorachtige dingen te doen, steekt hier en daar wel de kop op in Borgman.

In al uw films zit geweld.
Van Warmerdam: Het is inderdaad nu ook weer niet zo verrassend. In De noorde-lingen worden de ogen van een man uitgestoken met twee glasscherven. En er zijn ongetwijfeld wel meer voorbeelden.

Laat u met opzet in het midden wie die Borgman en zijn volgelingen zijn?
Van Warmerdam: Dat komt de spanningsboog van de film ten goede. Wie zijn ze? Wat willen ze precies? Je blijft nieuwsgierig. Het grootste mysterie vind ik dat in het begin letterlijk wordt uitgelegd waar de hele film over gaat. Ofwel nemen mensen dat ene zinnetje niet serieus, ofwel vergeten ze het en kijken ze vrij snel weer als onwetenden naar de film. Daar ben ik heel blij om. Ik heb geaarzeld om de zin "En zij daalden neer op aarde om hun gelederen te versterken" te gebruiken. Het is toch chic om met zo'n Bijbelcitaat te openen? En het heeft iets horrorachtigs.

Ik heb het opgezocht. Dat zinnetje komt in de Bijbel niet voor. U verzint maar wat.
Van Warmerdam: De woorden 'gelederen' en 'zij daalden neer' zijn vast terug te vinden. Maar de gehele zin heb ik inderdaad verzonnen. Ik ben niet onderlegd in de Bijbel, maar weet wel dat Lucifer een gevallen engel is en dat er veel op aarde wordt neergedaald en dat er altijd wel gelederen zijn die versterkt moeten worden. Ik steel regelmatig uit oude dingen.

Borgman kent maar één God: Van Warmerdam. U bent de schepper.
Van Warmerdam: Wat moet ik daar nou mee? Dat geldt voor elke schrijver. Al maak je een kleine pentekening van een aapje, op dat moment ben je de god van dat pentekeningetje. Het is mijn plicht om wat ik voor ogen heb tot werkelijkheid te maken en daar alles voor te doen.

Het graven van die ondergrondse holen, het bouwen van een huis: hoe staat u tegenover het artisanale, fysieke, mechanische aspect van film?
Van Warmerdam: Grote vreugde! Het bouwen van een huis, het aanleggen van een tuin, praten over de keuze van de bloemen, bomen plaatsen, de grootte van de vijver bepalen: dat is het allerleukste. Alles wat ertoe bijdraagt om die film tot leven te wekken, vind ik opwindend.
Het allervervelendste vind ik een script schrijven. Ik doe het alleen omdat het moet. Dat schrijven gaat zo langzaam. Zeker met het ouder worden. Vroeger kon ik er in één keer twee pagina's dialoog uit gooien. Maar dat wordt steeds moeilijker. Ik denk nu veel meer na. Alles moet precies zijn. Ik schrijf liever geen slordige eerste versie.

Camiel Borgman wordt gespeeld door een weinig bekende maar fascinerende Vlaamse acteur. Hoe kwam u bij Jan Bijvoet terecht?
Van Warmerdam: Ik heb Mads Mikkelsen, Koen De Graeve en vele anderen overwogen. Maar dat lukte nooit door geld- of tijdgebrek. Helemaal op het einde liet ik Jan Bijvoet komen, een acteur die Annet (Malherbe, zijn echtgenote, die meespeelt in zijn films en zich ontfermt over de casting, nr) al véél eerder had genoemd. Toen ik hem ontmoette, snapte ik niet meer waarom ik ooit anderen overwogen had. Jan is klein. Dat maakt hem heel geschikt om naakt over een slapende Hadewych Minis te hangen. Zet daar een grote beer en dat beeld slaat nergens op. Maar Jan is ook een erg goed acteur. Voor de laatste opname op de trap gaf ik mee dat op dat moment alle menselijkheid uit Borgman was. Jan speelde dat zonder ook maar een keer te oefenen. Geef nou toe, dat is toch echt de dood die daar op de trap staat. Een èng mannetje.

Ik ga me niet voordoen als een kenner van de Nederlandse film, maar me dunkt dat u afwijkt door wel bovennatuurlijke en absurde elementen te durven gebruiken.
Van Warmerdam: Ik ben een katholiek en de rest niet. Dat zal er toch iets mee te maken hebben. De Nederlandse film is heel letterlijk en informatief. Je moet wel een onderscheid maken tussen de commerciële film en de arthousecinema. Geen van beide ken ik goed. In de jaren 1970 heb ik alles gezien: van Pim de la Parra tot Paul Verhoeven. Nu bekijk ik bijna geen Nederlandse films meer. Not my cup of tea. Die commerciële producten met Nederlandse sterren zijn bedoeld om geld op te brengen. Die zijn niet voor mij gemaakt.

Ook zeer aangenaam is dat uw films visueel tot in de puntjes verzorgd zijn.
Van Warmerdam: Ik wou eigenlijk altijd schilder worden. Eigenlijk ben ik nog steeds bezig schilder te worden. Dat is toch wat ik het allermooiste vind. Als een script even niet vlot, dan loop ik naar de ezel en schilder.
Dat is natuurlijk gemankeerd: je wordt pas een goede schilder als je alleen maar schildert. Helaas moet ik zo nodig ook nog films maken. Maar wat ik wil zeggen is dat ik van nature in beelden denk. En dat komt goed uit want film is beeld.

zalen: UGC Gulden Vlies