Andrei Zvyagintsev over Elena: 'Niet bang pretentieus te worden genoemd'

Met 'The Return' (2003) en 'The Banishment' (2007) verwierf de Rus Andrej Zvyagintsev een plaats in de kopgroep van toonaangevende arthouse-regisseurs. Het kan best dat 'Elena' net iets minder visueel verbluffend en monumentaal is dan zijn eerste twee films. Maar nummer drie komt nauwelijks minder hard aan. “Ik ben niet bang om pretentieus genoemd te worden.”

Elena, een niet meer zo jonge verpleegster is getrouwd met Vladimir, een steenrijke oude man. Elena's zoon uit een vorig huwelijk leeft in armoede. Om haar kleinzoon uit het leger te houden, is nog meer geld nodig dan gewoonlijk. Vladimir weigert in te gaan op Elena's smeekbede om geld toe te stoppen. Rijk of arm, in grootstedelijk Rusland is het met een vergrootglas zoeken naar de laatste kruimels naastenliefde en menselijke warmte. De gitzwarte film won de Prix spécial du jury in 'Un certain regard', de nevencompetitie van het Festival van Cannes en later ook de hoofdprijs van het Filmfestival van Gent. In Gent kon Zvyagintsev drie kwartier tijd maken voor een gesprek.

The Return en The Banishment hadden iets tijdloos. Elena lijkt meer aan de actualiteit gebonden.
Andrej Zvyagintsev: Waarom? Eerlijk gezegd vind ik dat ook Elena zich in eender welke tijd en op eender welke plaats had kunnen afspelen. We hadden Elena in de 19de eeuw in Groot-Brittannië kunnen situeren. Er is zelfs sprake geweest van een film met Engelse acteurs en een Engelse regisseur. De film kreeg tijdens de opnames een actueel karakter. De hedendaagse conflicten met Moskou en de hedendaagse problemen van Rusland slopen op kousenvoeten in de film. Dat gebeurde niet met voorbedachte rade.

Is de diepe kloof tussen rijk en arm geen belangrijke factor?
Zvyagintsev: De Russische maatschappij is ziek. Daarom was het uiteindelijk wél belangrijk dat Elena zich in hedendaags Moskou en hedendaags Rusland afspeelt. Mààr. Ik heb die kloof tussen rijk en arm helemaal niet willen accentueren. Daar is het mij niet om te doen. De kloof bestaat. Daar kan je niet om heen en dat maakt de film pijnlijk duidelijk. Er bestaat geen middenklasse. Je hebt een elite die 's morgens in Monaco ontbijt en 's middags al weer in Moskou op kantoor zit en je hebt mensen die armoede kennen en op zichzelf aangewezen zijn.
Maar eigenlijk ben ik het beu om over dit onderwerp te praten. In de Russische pers was er ontzettend veel commotie rond. Voor mij gaat het niet om de grote verschillen tussen de sociale klassen. Ik had slechts een verhaal voor ogen over het innerlijk van een vrouw. Dat de journalisten blijven helaas haperen en slechts de strijd tussen rijk en arm zien, vind ik vervelend.

In uw drie films komen relaties tussen ouders en hun kinderen nadrukkelijk aan bod. Zit er een evolutie in uw ideeën hieromtrent?
Zvyagintsev: Mijn visie op de relatie tussen ouder en kind is onveranderd gebleven. De situatie in elk van de films is fundamenteel anders. In The Return is de relatie metaforisch en universeel: het kind trekt de wereld van de volwassenen in. Dat is een onvermijdelijk proces. In Elena is het kind een product van de ouders dat niet echt gewenst is. De kinderen zijn al volwassen, ze zijn het product van de verlangens van de ouders.

Kinderen wijzigen de relatie tussen man vrouw. Ze staan tussen hen in.
Zvyagintsev: Maar in Elena is er geen sprake van een liefdesrelatie tussen Elena en Vladimir. Zij zorgt voor hem. Hij onderhoudt haar. Het is geven en nemen. Toen ze elkaar tien jaar eerder ontmoetten, was er misschien wel sprake van liefde en lust. Maar nu is het elk voor zich. Alleen hebben ze elkaar nodig. Ze gebruiken elkaar.

Had Elena geen zoon met zware geldproblemen dan hielden ze misschien nog steeds de schijn op. Dan deden ze misschien nog alsof er een liefdesrelatie was. De zoon stelt de contouren van de relatie scherp: wat ze van elkaar verlangen is duidelijk. Ergens is dat eerlijker.

Elena opent met een lange opname van een boom voor een huis.
Zvyagintsev: Protest! Het lijkt alleen maar een lange opname omdat er weinig gebeurt. Er waren zelfs toeschouwers die dachten dat de film stop gezet was (lacht).

Protest! Er gebeurt van alles.
Zvyagintsev: Inderdaad. De zon komt op. Het licht valt binnen. Ik heb dat beeld met de boom gekozen als ouverture omdat het de slapende stad toont die na de ochtendstond langzaam ontwaakt. Elena maakt zich klaar, doet het gordijn open, het licht valt binnen. Ik doe het zo geleidelijk aan om de overgang te tonen van stilleven naar het bewogen leven.Het laatste beeld van de film is opnieuw een van de boom. Dit keer gaat de zon onder. Het leven gaat gewoon door. Meer symboliek moet je er niet achter zoeken.

The Banishment zat boordevol magnifieke opnames van landschappen, beekjes, waterdruppels. Heeft u het natuurgeweld gemist tijdens de opnames van Elena?
Zvyagintsev: Deze hotelkamer is ook redelijk kleurloos. Wat is hier belangrijk? Dat wij hier zitten. Dus daar zou ik me als filmregisseur op concentreren. Ik heb de natuur niet gemist. Zoals Ingmar Bergman al te kennen gaf: het belangrijkste is de gezichtsuitdrukking van de mensen en de onderlinge verstandhouding tussen de personages.

Is de Zweedse regisseur van Het Zevende Zegel en Kreten en Gefluister uw grote voorbeeld?
Zvyagintsev: Ik hou erg van Bergman. Ik kan me niet voorstellen dat je films maakt en niet van Bergman houdt. Op mijn zeventiende ging ik naar een film van Bergman. Bij het buitenkomen wees een vriend me er op dat mijn hemd nat was van de tranen. De relatie tussen moeder en kind had me zo fel aangegrepen. De moeder hield niet van haar kind. Ik was zelf enig kind en had altijd het gevoel gehad het belangrijkste te zijn in het leven van mijn moeder.

Bergman was niet bang van de grote onderwerpen en existentiële vragen. U gaat ze ook niet uit de weg.
Zvyagintsev: Waarom zou ik bang moeten zijn voor de grote vragen? Het leven is zo kort. Het is belangrijk om na te denken over God, godsdienst, relaties, de betekenis van het leven. Hoe leeft de mens? Hoe gaat hij met de andere om? Hoe staat hij tegenover God? Dat zijn gewoon de belangrijkste vragen van ons bestaan. Dat is de essentie.

Filmregisseurs die daar willen over hebben, worden snel pretentieus genoemd.
Zvyagintsev: Ik ben niet bang om pretentieus genoemd te worden. Doelbewust heb ik een scène ingelast waarin Elena naar de kerk gaat om een kaars te branden. Je ziet dat het haar eerste keer is. Ze moet uitleg vragen. Dat zie je steeds vaker in Rusland. Mensen zijn niet meer praktiserend gelovig maar op de grote momenten trekken ze toch terug naar de kerk. Zo is het hen geleerd. Eigenlijk zijn het heidenen maar ze hangen vast aan de tradities. Dat ligt in onze aard.

Had Elena haar zondeval kunnen vermijden?
Zvyagintsev: (Diepe zucht) De mens heeft altijd opties. Er is altijd een andere mogelijkheid. De keuzes die je maakt, bepalen wie je bent, wat voor mens je bent. We hebben een bewustzijn. In The Banishment zegt de man op het einde dat hij maar al te goed beseft wat hij gedaan heeft. (Zijn vrouw verplicht tot abortus en de dood ingejaagd, red.).

Wat is de mens een wreed wezen.
Zvyagintsev: Ik hoop dat God dat beseft.

zalen: Galeries, Vendôme