Film: Lore: Op de dool door verwoest Duitsland

Hermann Goering, Heinrich Himmler, Albert Speer, Adolf Eichmann, Hans Frank: de nazi-kopstukken hadden kinderen. In de opzienbarende, rauw-poëtische film Lore laat de Australische regisseur Cate Shortland de oudste dochter van prominente nazi’s door ruraal Duitsland zwerven in de chaotische eerste dagen na de ondergang van het Derde Rijk. Cinema op het scherp van de snee die enige toelichting gebruiken.

1945, Adolf Hitler doet de wereld een plezier en schiet zichzelf dood. Wanneer na haar vader, een hooggeplaatst lid van de SS die zich met massamoord inliet, ook haar moeder verdwijnt, wacht oudste dochter Lore de taak om met jongere zus, broers en baby te voet door het verwoeste naoorlogse Duitsland trekken in de hoop oma's huis in Hamburg te bereiken.

Tijdens die overlevingstocht krijgt ze hulp van een Joodse vluchteling. Haar eerste reactie is er een van haat en minachting maar heel langzaam aan begint haar verderfelijk wereldbeeld kleine barsten te vertonen. Misschien spelen ook lichamelijke gewaardwordingen en gevoelens daar een rol in.

De vertolking en verschijning van debutante Saskia Rosendahl is verbluffend. Dat is ook de vorm. Regisseur Cate Shortland waagt zich aan pure filmpoëzie, niet de lieflijke, vrijblijvende maar wel de betekenisvolle, meedogeloze variant.

U kent de Australische misschien nog van de opmerkelijke film waarmee ze acht jaar geleden debuteerde, Somersault. In de bar van het Metropole heeft ze de eerste minuten meer oog voor het decorum dan voor mij. "Wat een ongelofelijk hotel. Dit lijkt wel een filmset. Ik blijf me maar afvragen hoe het hier aan toegegaan is tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Filmen vanuit het standpunt van een nazi-kind, lag dat niet gevoelig?
Cate Shortland: We begaven ons op gevoelig terrein. Ook voor mij was het moeilijk, om niet te zeggen angstaanjagend. Ik heb geprobeerd om niet te kijken met de ogen van een mens uit 2012 maar met de ogen van een jong meisje dat nooit iets anders gekend heeft dan fascisme en wiens waarden gedicteerd zijn door een totalitair regime. Op de koop toe is haar moeder een fundamentaliste die honderd procent gelooft in de nazi-ideologie en zich al in 1933 bij de NSDAP voegde. Haar vader is een van de massamoordenaars van de Einsatzgruppen (speciale eenheden van de SS die achter de Duitse frontlinies Joden, zigeuners en communisten doden en massa-executies organiseerden, red.).

"De blik is niet op de goeien gericht. Dat interesseert me niet. Sommige mensen hebben het er moeilijk mee dat we massamoordenaars humaniseren. Het spijt me zeer maar ook massamoordenaars zijn mensen. Een hatelijke gedachte maar wel een juiste, vrees ik. Je kan geen voortuigang boeken, er zal niets veranderen als je niet naar beide kanten durft kijken: daders en slachtoffers. Dus ik ga me niet verontschuldigen als mensen het benauwd krijgen van mijn film. De regisseur van de Oostenrijkse film Michaël verwoordde het goed: 'Zelfs seriemoordenaars hebben alledaagse dagen.' Ook zij moeten 's morgens opstaan en beslissen wat ze op de toast smeren. We willen niet geloven dat dat soort mensen zoals wij zijn. Maar ze zijn het."

Het minste wat we kunnen doen is de gruwel onder ogen komen.
Shortland: Zo denk ik er ook over. Mijn echtgenoot komt uit een familie Duitse Joden. Ik ben Joods. Dat was tegelijk pijnlijk en een hulp. Een hulp want ik had geen reden om beleefd te moeten zijn of rond de pot te draaien. Lore is dit geleerd, punt. Ze denkt zo, punt. Saskia (Rosendahl) moest niet doen alsof Lore geen Joden haat. Lore haat ze. Ze denkt dat Joden ongedierte zijn. We konden zo direct praten want dat was de realiteit die we weerspiegelen. Je kan toch geen film over de Ku Klux Klan maken maar het niet over racisme hebben omdat dat te moeilijk is.

Wat was uw grootste angst?
Shortland: Ik was als de dood voor een verontschuldigende film. Ik was bang dat ik de complexiteit van het boek De donkere kamer verloren zou laten gaan. Schrijfster Rachel Seiffert simplifieert de dingen niet, er is verbazingwekkend veel ruimte in haar boek voor nuance én voor de eigen mening van de lezer. Mijn grote angst was dat ik dat de kop zou indrukken. Gelukkig was ik omringd door goede mensen die me aanmoedigden om door te gaan.

Wat doe je als je ouders meegewerkt hebben aan de grootste gruwel die je je kunt indenken?
Shortland: Als het over wreedheden gaat, laten we de vijand meestal buiten beschouwing. Interessant aan dit verhaal is dat het monster zich binnen het gezin bevindt. Dat is afschuwelijk. Ik denk dan aan mijn familie. Ik hou zo enorm veel van mijn vader. Stel dat iemand op een dag zegt dat hij al zestig jaar kinderen verkracht. Hoe kom je dat te boven? Hoe moet je dan je leven verder zetten? Denk je dan niet aan zelfmoord? Toen ik de echte Lore en Liesel ontmoette - de film is gebaseerd op ware gebeurtenissen - voelde ik haast het gewicht dat zij al heel hun leven met zich mee sleuren.

Spraken ze hun vader op zijn monsterlijke daden aan?
Shortland: Ik denk niet dat ze dat gedaan hebben. Er bestaat een prachtige documentaire over de kinderen van Albert Speer. Intelligente, barmhartige mensen die zich voor de samenleving inzetten. Maar ze hebben hun vader nooit gevraagd wat hij gedaan heeft. Veel kinderen zeggen dat ze de vragen niet durfden stellen uit schrik voor de antwoorden of de leugens. Het ene is al zo erg als het andere.

Had Lore twintig jaar geleden kunnen gedraaid worden? Of moest de tijd er rijp voor zijn?
Shortland: De culturele en politieke verandering van de voorbije twintig jaar in Duitsland en de wereldwijde variatie aan geluiden over verschillende aspecten van de Tweede Wereldoorlog maakt van deze tijd een goede tijd voor deze film. Twintig jaar geleden was het kader er nog niet voor een film als Lore. De film past binnen een groter geheel aan boeken, film en studie. Overigens blijft het verdriet bestaan. De trauma's leven nog.

U filmt Lore's barre overlevingstocht maar is het u wel om de fysieke beproeving te doen?
Shortland: Dit kan hard klinken maar de fysieke beproeving kan me geen lor schelen. Ik geef gepassioneerd om de psychologische reis. Soms denk ik dat Lore in trance is. Ze blijft maar gaan. Maar haar geest moet het meest aantal kilometers afleggen. De fysieke beproeving is hard en soms gruwelijk maar in de verste verte niet te vergelijken met wat Roma, gehandicapte mensen of joden hebben moeten meemaken. Daarmee vergeleken maken ze een gezondheidswandeling.

Alsof Lore nog niet genoeg aan haar hoofd heeft, ontdekt ze ook nog eens haar seksualiteit.
Shortland: Het is een vreemde seksualiteit. Het lijkt alsof ze haar seksualiteit gebruikt om Thomas te gebruiken. Ze vindt dat ze dat mag omdat hij maar een jood is. Maar hij maakt duidelijk dat dat niet goed is. Het gaat hier niet over romantiek maar over verlangen. Hun affaire verwart me. Daarom is ze interessant. Zoals de chaos interessant is. Niets is lieflijk of delicaat. Of het zou de natuur moeten zijn. Al de rest is een zootje. De menselijke emoties zijn modderig.

Hoe verliep de samenwerking met Saskia Rosendahl?
Shortland: We hadden iemand maar die was veertien en dat betekende dat we haar maar vier uur per dag konden laten werken. We hadden maar een week om een nieuwe Lore te vinden. Saskia had ik aanvankelijk op basis van een foto afgewimpeld omdat ik haar te mooi vond. Die Arische godin wou ik niet in mijn film.
Saskia is danseres en dus erg gracieus. Ze barst van de energie. Omdat haar personage zo stil en hard is, moest ze die energie inslikken. Dat zie je. En dat pas perfect. Ik heb veel geluk gehad met haar. Ze bracht ons allen aan het huilen. Het is een heel waarachtig actrice.
We deden veel fysiek werk. Het kan gek klinken maar ze moest kunnen lopen als Lore, kunnen neerzitten als Lore. Ik liet haar documentaires zien over ondermeer de Bund Deutscher Mädel (de Hitlerjugend-afdelingen voor meisjes tussen tien en achttien jaar oud, red.). We konden drie weken repeteren. Ze bouwde het personage laag per laag op. Het is een ontzettend slimme meid.

Lore zou de sequel van Das weisse Band kunnen zijn. Niet omdat u twee acteurs overneemt maar omdat de kinderen uit Hanekes film de ouders zouden kunnen zijn in uw film.
Shortland: Ik hou erg veel van de films van Michael Haneke. La Pianiste en Funny Games zijn mijn favorieten. Maar Das Weisse Band heeft mij niet beïnvloed. Dan had ik veel meer aan Come and see van Elem Klimov, een Russische film over kinderen in een woud in Wit-Rusland die in een nachtmerrie belanden door de komst van de Einsatzgruppen. Toch heeft de film de kwaliteiten van een sprookje en gaat het over verlangen en seksualiteit. Ik vind dat ik erg van Haneke verschil. Hij heeft alles perfect onder controle. Dat is zijn grote kracht. Bij mij is het meer een rommeltje.