Johan Heldenbergh: 'We moeten nieuwe rituelen vinden'

Met de verfilming van het overweldigende toneelstuk 'The broken circle breakdown featuring The Cover-ups of Alabama' wil Felix Van Groeningen 'De helaasheid der dingen' doen vergeten. Hij rekent daarvoor op zijn vaste acteur en de auteur van het stuk: Johan Heldenbergh.

Naar geen Vlaamse film wordt zo hard uitgekeken als naar The broken circle breakdown. Dinsdag opent de nieuwe Felix Van Groeningen het Filmfestival Gent, woensdag komt ie uit.

De grote liefde tussen tattoo-artieste Elise (Veerle Baetens) en de Vlaamse cowboy Didier (Johan Heldenbergh) wordt extreem zwaar beproefd wanneer ze totaal verschillend reageren op het noodlot dat ondraaglijk hard toeslaat. Zij zoekt troost, hij verliest zich in woede. De bluegrassmuziek is hartverscheurend.

Het is na Steve + Sky en De helaasheid der dingen de derde keer dat Johan Heldenbergh en Felix Van Groeningen samenwerken. Voor The broken circle breakdown bewerkte Van Groeningen een stuk van Heldenbergh.

"Er zijn drie mogelijkheden als iemand vraagt om uw kindje te mogen bewerken. Ofwel zeg je nee. Ofwel zeg je 'ja maar' en eis je om nauw betrokken te worden. Dat lijkt me geen goed idee. Ofwel geef je het vollevertrouwen. Dat volle vertrouwen schenk je makkelijker aan iemand die je kent."

Van Groeningen vond inspiratie in uw toneelstuk. Maar waar haalde u de mosterd?
JOHAN Heldenbergh: Ik voelde me heel erg betrokken bij Amerika. Ik wou iets schrijven over de vermenging van religie en politiek en hoe er na 11 september een heel andere code werd geïnstalleerd. Het leek me een goed idee om daar dan volledig het omgekeerde tegenover te stellen: bluegrass en de Amerikaanse white gospels. Om dat te doen kloppen moest ik iets over de dood zeggen en het - op klein niveau - triestigste verhaal vertellen dat ik verzinnen kan. Ik heb me verdiept in hoe mensen omgaan met onnatuurlijk verlies. Ouders die een kind verliezen. Dat is tegen de natuur. Ouders moeten voor hun kinderen sterven, punt. Ik heb zelf niets meegemaakt. Het verhaal is er louter uit dramaturgische noodzaak gekomen.

U hebt het niet begrepen op religie.
Heldenbergh: Mensen die geloven, leggen zowel het goede als het kwade buiten zichzelf. Wie slecht doet 'is possessed by the devil', wie iets goeds doet 'found Jesus'. Ik vind dat schadelijk. Zo kun je als mens niet evolueren en realistisch en eerlijk met zo'n aartsmoeilijke situaties omgaan als het verlies van een kind. Dat we nog altijd geen manier gevonden hebben om daarmee om te gaan, komt omdat we op zulke momenten naar de tak religie grijpen. Maar die tak biedt geen oplossing. Religie is onvermogend. Religie doet niet wat het verondersteld wordt te doen. Zelfs troosten doet het niet goed.

Vermag kunst zoveel meer?
Heldenbergh: Voor mij is kunst de poging om het onbenoembare zo goed mogelijk te benoemen. De gebeurtenissen als die in The broken circle breakdown kun je niet beginnen uit te leggen. Er zijn geen woorden voor, geen kleuren of geen noten. Toch proberen om daar op de een of andere manier uitdrukking aan te geven, zo dicht mogelijk bij een antwoord te komen, dat is wat we met The broken circle breakdown doen. Het is bon ton om te stellen dat een kunstwerk geen antwoorden mag aanreiken maar de juiste vragen moet stellen. Ik volg dat niet helemaal. Het proberen te benoemen vind ik spannender. Proberen te zeggen, vind ik mooi. Het wordt pas pretentieus als je er volledig naast zit of als je ego in de weg zit.

De kerk voorziet in rituelen. Neemt de band die rol in The broken circle breakdown over?
Heldenbergh: Ja. De band trouwt ons, troost op de begrafenis, geeft hoop als Maybelle terugkomt uit het ziekenhuis. Al die emoties worden door de muziek vertolkt. Dat was al zo in de voorstelling. We moeten het met muziek doen. Mijn gasten doen hun plechtige communie niet, ze krijgen een lentefeest. Maar wat het Willemsfonds en de vrijzinnigheid aan rituelen verzonnen hebben, is schaamtelijk schamel. We moeten nieuwe rituelen vinden. Dat is een van de opdrachten die we als mens hebben.

We geloven graag in de kracht van liefde. Maar tegen het verlies van een kind is niet veel opgewassen.
Heldenbergh: Kun je verdriet delen? Dat is de hamvraag. In de manier waarop je met verdriet omgaat zit heel je leven: van je opvoeding tot wie je genetisch bent. Het kan onverdraaglijk zijn om te zien dat de andere op een andere manier verdriet heeft. Verdriet is het individueelste dat er bestaat. Tegelijk wil je op zo'n moment hulp. Alles wat je doet, schreeuwt uit: "help mij". Maar je kunt verdriet niet delen. Didier en Elise zijn zo'n goed koppel, er is zoveel liefde tussen hen en toch... In aanloop naar de voorstelling maar ook tijdens de lange tournee heb ik heel veel getuigenissen gehoord. Het is bijna onmogelijk om als koppel zoiets door te komen. De rationalist in mij probeert dat te rationaliseren: verdriet kun je niet delen en dat is pijnlijk.

Waarom neemt de muziek in de film een minder grote plaats in?
Heldenbergh: De muziek is zeer aanwezig in de voorstelling. De voorstelling telt twaalf liedjes, de film vier. Alleen de live-muziek werkte, stelde de monteur vast. Je zit snel met een musical en dat is iets heel anders. Dat mocht het niet worden. Naar mijn gevoel is Felix erin geslaagd om de emotionele lijn van de voorstelling verteld te krijgen met het gegeven film. Dat betekende knippen in de muziek. In het gevoel dat de muziek belangrijk is, heeft hij niet geknipt. Dat kon ook niet. Een song als 'If I needed you' is te belangrijk voor het verhaal, voor de catharsis en als ritueel.

Wanneer had je door dat The broken circle breakdown een speciaal geval zou zijn?
Heldenbergh: Op 4 juni 2008. Ik heb dat onthouden omdat 4 juni ook de dag is van de opstand op het Tian'anmenplein en de dood van Khomeini. Ik had met Mieke Dobbels op het terras van de Pain Perdu in Gent afgesproken om het stuk een eerste keer te lezen. Ik was Monroe, zij Alabama. Stilletjes zongen we ook de liedjes. Man, we hebben vier keer moeten stoppen om te wenen! Acteurs kunnen vreselijk koketteren met hun emoties maar daar waren we helemaal de acteur niet aan het uithangen. Dat was echt.

Na de première wisten we dat we het nog 200 keer zouden kunnen spelen. Die voorstelling is mijn Mousetrap. Dit speel ik zolang ik wil en kan.

Voelt het niet als vreemdgaan om na honderd intense voorstellingen met Mieke Dobbels op de filmset met Veerle Baetens te zingen?
Heldenbergh: De regisseur heeft het recht om zijn gang te gaan. Want niet wil zeggen dat ik niet heel ongelukkig was toen hij zijn keuze had gemaakt. Ik zag het even niet zitten.

Het wás vreemdgaan. Die Alabama's zijn verschillend. Mieke wil weer gelukkig zijn, Veerle schopt wild in het rond, is veel strijdvaardiger. De man die op Miekes Alabama verliefd wordt, is een andere dan de man die op Veerles Alabama verliefd wordt. Maar we moeten dit ook niet groter maken dan het is. Het is máár een film.

In de zalen vanaf 10 oktober 2012