Michael Haneke: Cinematek eert tweevoudige Gouden Palm-winnaar

Niemand minder dan Michael Haneke regisseert straks in De Munt de opera Così fan tutte van Mozart. Alvast Cannes is van oordeel dat de Oostenrijkse filmregisseur beter wordt met de jaren: zijn laatste twee films wonnen de Gouden Palm. Een volledige retrospectieve in Cinematek staat toe om Das weisse Band en Amour te vergelijken met de Hanekes van twintig jaar geleden.

Grijze manen, grote, guitige ogen, strenge woorden. Natuurlijk herinner ik me het interview met Michael Haneke (71) in de Purcell-suite van het Astoria-hotel nog. Herfst 2005. "Er is geen vorm van gerechtigheid. Het is niet omdat je een misdaad begaat dat je er ook voor boet. Het is niet omdat je goed doet, dat je beloond wordt. De rechtbank van het leven duidt verliezers en winnaars aan zonder dat de verliezers verdienen te verliezen en de winnaars verdienen te winnen," zei Haneke toen naar aanleiding van Caché. Die thriller over een tv-presentator (Daniel Auteuil) die panikeert wanneer een anonieme stalker hem herinnert aan een fout die hij als kind beging, komt Haneke straks in Bozar inleiden.

Caché leverde Haneke in 2005 in Cannes de prijs voor beste regisseur op. De Gouden Palm moest hij aan de broers Dardenne met L'enfant laten. Het bleek slechts uitstel van consecratie. In 2009 schoot hij de hoofdvogel af met Das weisse Band en in 2012 nog eens met Amour. Een Gouden Palm voor een van zijn Duitstalige films en een Gouden Palm voor een van zijn Franstalige films: beide carrières bekroond.

Wrede spelletjes
Tussen Caché en die dubbele Palm zit nog een vreemde eend: Funny games U.S. (2007). Bijna beeld per beeld kopieerde Haneke het provocerende Funny games waarmee hij in 1997 meedogenloos hard had uitgehaald naar de op geweld verlekkerde toeschouwer. Een perfect gezin krijgt twee overdreven beleefde jongens over de vloer die hen na een poosje fysiek en psychologisch martelen. De gruweldaden hebben geen ander waarom dan de sensatiezucht van de kijker. Voor wie het origineel gezien had, was de Amerikaanse remake volstrekt overbodig. Maar voor hen was de film niet bedoeld. Haneke had per hoge uitzondering met een Amerikaanse film ingestemd om de Amerikanen te confronteren met zijn these dat we als kijker mee schuldig zijn aan het bloedvergieten in films.

Over de invloed van geweld op ons leven gaat ook de bevreemdende film waarmee zijn Franse carrière in 2000 startte: Code inconnu, een lappendeken van impressies en scènes uit de levens van drie groepen die elkaar tegenkomen in een neerwaartse spiraal van agressiviteit en geweld.
Het grote voordeel van een (volledige) retrospectieve is dat je ook de films kunt bekijken van voor de grote internationale doorbraak. Dat zijn er niet zo heel erg veel omdat Haneke laat overgestapt is naar film. Aan bioscoopdebuut Der siebente Kontinent (1989) gaan een dikke vijftien jaar televisiewerk vooraf, waaronder, hou u vast, een treatment voor een aflevering van de Duitse krimi Tatort. Der siebente Kontinent vormt met Benny's video en 71 Fragmente einer Chronologie des Zufalls Hanekes "trilogie van de ijswerking". Haneke toont een wereld zonder morele grond.

Terug naar de Purcell-suite. "Benny's video gezien? Een kind doodt een ander kind. De ouders besluiten te zwijgen. Absurd zeggen de mensen. Maar het is niet gemakkelijk om je kind bij het gerecht aan te geven wetende dat zijn leven zo vermorzeld wordt. Het leven is complex en vol tegenstellingen. Objectief, van buitenaf, in theorie is alles helder en gemakkelijk. Maar eens je tot over je oren in de werkelijkheid zit, spelen er andere factoren dan de rede. Het is de taak van de kunstenaar om te praten over die tegenstrijdige complexiteit." Weinig filmregisseurs zetten je zo aan het denken als Michael Haneke.

Hanneke kiest

Cinematek gaf de regisseur van Benny's video en Amour carte blanche om een filmprogramma samen te stellen. Welke films kan Haneke zoal pruimen en wat zegt dat over hem?

Au hasard Balthazar
De film: ascetisch meesterwerk van Robert Bresson. Bresson vertelt het droevige levensverhaal van een ezel die door verschillende eigenaars wordt mishandeld, maar ook op een molenaar stoot die in hem een gereïncarneerde heilige ziet.
Haneke: "Tussen (leven en dood, nr) ligt een leven dat in zijn droevige eenvoud staat voor de levens van miljoenen. Een leven van kleine plezieren en grote inspanningen, banaal, onsensationeel, en door de deprimerende gewoonheid schijnbaar onbruikbaar om te gebruiken op het zilveren scherm. In feite gaat de film niet over eender wie en dus over iedereen - een ezel heeft geen psychologie, enkel een lot."

Psycho
De film: huiveringwekkend meesterwerk van Hitchcock. Douchen in het motel van het schizofrene moederskindje Norman Bates is geen goed idee. Isabelle Huppert omschreef Haneke ooit als "een vreemde combinatie van Bresson en Hitchcock".
Haneke: "Hitchcock was een keiharde werker. Hij had door dat je de hele tijd rekening moet houden met de toeschouwer. In film en theater moet je vermijden aan zijn verwachtingen te voldoen. Dat is een kwestie van vakmanschap. Beheers je beroep en je creëert spanning en weet hoe je een schokkend moment opbouwt."

Persona
De film: Ingmar Bergmans intrigerende, complexe, suggestieve portret van twee vrouwen die geleidelijk aan van identiteit wisselen. Bibi Andersson en Liv Ullmann schitteren als een labiele actrice die geen woord meer uit haar strot krijgt.
Haneke: "Ik ben door Bergman beïnvloed, net zoals ik door andere regisseurs beïnvloed ben. Maar eigenlijk denk ik dat het voor een filmregisseur belangrijk is om niet beïnvloed te worden door andere mensen en je eigen taal te zoeken. Als kunstenaar is je artistieke optelsom uiteindelijk hoe dan ook het resultaat van al die andere films die je hebt gezien, alle boeken die je hebt gelezen, alle persoonlijke levenservaring, van alles dus. Niettemin denk ik dat het waar is dat mijn films wat met Bergmans films gemeen hebben: ze focussen allemaal op de acteurs."

Salò o le 120 giornate di Sodoma
De film: Pier Paolo Pasolini situeert een provocerende, filosofische en pornografische roman van Markies de Sade in Mussolini's fascistische republiek Salò. Door de openlijk getoonde wreedheden was de film in vele landen jarenlang verboden.
Haneke: "Pier Paolo Pasolini's film over seksuele perversie in fascistisch Italië, joeg me zoveel angst aan dat ik veertien dag ziek was. Volledig van de kaart."

Zerkalo (De spiegel)
De film: rijk, sensueel en meditatief essay over de kindertijd van Andrei Tarkovski. Tevens een pijnlijke ontleding van het Russische geweten.
Haneke: "Het meest opwindende en waarachtige dat de internationale cinema te bieden heeft, is te vinden in die categorie van uitzonderingen: Pasolini's Salò, Tarkovski's Zerkalo, enkele films van Ozu, Rossellini, Antonioni en Resnais, Die Artisten in der Zirkuskuppel van Kluge, Chronik der Anna Magdalena Bach van Straub en een handvol anderen. (...) Wat ze gemeenschappelijk hebben en wat hen onderscheidt van de grote massa van de filmproductie en zelfs onderscheidt van andere films van dezelfde auteur is hun succesvolle eenheid van vorm en inhoud."

Michael Haneke
Retrospectieve: 10/5 > 5/6
Carte Blanche: 11/5 > 20/6 (9/5, gesprek Michael Haneke + Caché, BOZAR)
-----------------