'No': Reclamejongen nekt dictator

Dictators hoeven niet noodzakelijk met veel bloedvergieten ten val worden gebracht. Een onbeschaamd optimistische reclamecampagne zette Chili’s gevreesde generaal Pinochet in 1988 een hak. Dat fascinerend verhaal doet Pablo Larraín meesterlijk uit de doeken in No. “Ik had het recht niet om deze geschiedenis te verprutsen.”

Eind jaren tachtig zwicht generaal Pinochet voor de internationale druk en schrijft een referendum uit. 'Ja' geeft hem een vrijgeleide om over Chili te blijven heersen, 'nee' leidt tot democratische verkiezingen. De dictator die in 1973 president Salvador Allende uitschakelde met een staatsgreep was er gerust in. De media dansten naar zijn pijpen. De oppositie beschikte slechts over een kwartiertje televisietijd per dag. Maar een opvallend positieve reclamecampagne overtuigt de Chilenen om voor verandering te kiezen door 'nee' te stemmen. No vertelt het verhaal van de mensen achter die baanbrekende, historische campagne.

De focus ligt op het personage van de Mexicaanse filmster Gael García Bernal: een hippe reclamejongen die de oppositie overtuigt om te zwijgen over de misdaden van de dictator en voor een vrolijke, kleurrijke, bijna hol-optimistische politieke boodschap te kiezen. Regisseur Pablo Larraín maakte eerder al indruk met Tony Manero en Santiago 73 - Post mortem. No werd genomineerd voor een Oscar. "Ik aarzelde toen het project me voorgelegd werd. Op onze Dag van de Onafhankelijkheid na is de 'Nee' tegen Pinochet de belangrijkste dag in de moderne geschiedenis van Chili. Ik had het recht niet om deze geschiedenis te verprutsen."

Was u bang dat de betrokken personen de film zouden afkeuren?
Pablo Larraín: Ook. De mannen achter de Nee-campagne zijn nationale helden. Ze versloegen Pinochet, ze dwongen een koerswijziging af. We hebben hen uiteraard opgezocht. We hebben enorm veel research gedaan. In het begin waren ze zeer terughouden. Ze verstonden niet waarom ik zonodig No maken moest. Dat begrijp ik wel. Mijn vorige films zijn behoorlijk duister en gewelddadig. Men dacht dat ik met hun verhaal een loopje zou nemen. Maar mede dankzij het voortreffelijk, klassiek scenario en de medewerking van Gael García Bernal lieten ze zich overhalen. We kregen toegang tot de documentatie en mochten we de archiefbeelden gebruiken. En we raakten bevriend. De campagne-leden spelen allen een rolletje in de film. Ik heb hen voor de grap wel in het kamp van Pinochet gestoken.

Waarom focust u op de reclamejongen en niet een van de andere leden van het campagne-team?
Larraín: We vonden zijn oogpunt het meest origineel. Je hebt de politici, de communicatie-experts, de sociologen en dan iemand die met de treintjes speelt en het gewoon is om voetbal, spaghetti en microgolfovens te verkopen. Het was zijn idee om niet in te spelen op het geweld van het regime maar om voor een positieve boodschap te gaan.

Waarom was Pinochet redelijk gerust in de uitslag van het referendum?
Larraín: Pinochet was aan de macht sinds de staatsgreep van 11 september 1973. In het begin genoot hij de steun van Amerika. Na enige jaren zag Amerika in dat ze een gekke, gewelddadige dictator maar beter niet te fel steunden. Pinochet had helemaal geen zin in dat referendum maar zei toe omwille van de toenemende internationale druk. Om verschillende redenen vertrouwde hij op een goede afloop. Hij controleerde de media én had veel aanhangers. Veel rechtse kiezers dankten hun positie en welstand aan hem. Mensen waren ook bang voor wat er zou gebeuren als hij de macht niet meer had. En men wist niet wat hij zoal op zijn kerfstok had. De doden, de verdwijningen, de martelingen kwamen pas aan het licht tijdens onderzoeken na zijn aftreden.

In zekere zin werd Pinochet met zijn eigen wapens verslagen.
Larraín: De ironie van de geschiedenis. Hij introduceerde het kapitalisme en daarmee ook een marktlogica en doorgedreven marketing en reclamepraktijken. Dat laatste kostte hem zijn vel.
Markant vind ik dat na het referendum het kapitalisme 25 jaar lang vrij spel kreeg in Chili. Mijn land is één groot winkelcentrum geworden. Wie een opleiding wil, moet er voor betalen. Wie verzorging nodig heeft, moet betalen. Werkelijk alles is te koop. Rijken zijn rijker geworden, armen armer.
Het socialisme werkt niet maar het kapitalisme ook niet. Ik ken de oplossing niet maar we zitten duidelijk met een probleem. Forbes publiceert jaarlijks een lijst van de rijkste mensen die druk besproken wordt. Een gelijkaardige lijst voor de armsten onder ons bestaat niet. Dat wil men niet weten. Mensen dromen van rijkdom. No gaat ook over hoe marketing en het kapitalistisch systeem de mensen verblindt.

Opvallend is dat u het grofkorrelig, vierkantig tv-formaat van de jaren tachtig nabootst. Dat is vast niet om esthetische reden.
Larraín: Ik hou er niet van als er een te groot verschil is tussen gedateerde, eventueel rommelige archiefbeelden en nieuwe, netjes verzorgde opnames op 35mm of in HD. Dat contrast haalt je uit de film. Wij hadden hoe dan ook veel archiefbeeld nodig. Ik wou niet dat de mensen de archiefbeelden van de nieuwe opnames konden onderscheiden. Daarom hebben we gefilmd in de stijl en het formaat van die archiefbeelden. Onlangs zag ik een fragment van de betoging en wist ik zelf niet meer of wij dat nu gedraaid hadden of dat het om historisch materiaal ging. Daar was ik erg blij mee.

Zijn die reclamespots dan authentiek? Dat is nauwelijks te geloven.
Larraín: We hebben ons niet geamuseerd met de reclamespots na te bootsen. We gebruiken de originele spots. De footage lijkt nu gek en grappig maar werd destijds zeer ernstig genomen. Wat in 1988 verbazingwekkend, ernstig en dramatisch was, vinden we nu soms grappig. Zo wreed is de tijd. Wel hebben we moeten reconstrueren hoe ze die spots gedraaid hebben. Daar bestaan geen beelden van. Dat hebben we moeten uitdokteren.

Tony Manero, Post mortem en No vormen een heuse Pinochet-trilogie.
Larraín: Het is een trilogie maar ze was niet gepland. Ik had niet in de mot dat er een trilogie in zat. Ondertussen ben ik een expert geworden in de reconstructie van vervlogen tijden. Ik weet ondertussen hoe je met een uitgekiende camera-choreografie vermijdt dat er gebouwen in beeld komen die duidelijk uit een latere tijden komen. Hard werken is de boodschap maar zo'n reconstructie vergt ook een minimum aan financiële middelen voor oude auto's, kostuums, vintage voorwerpen en verf om gebouwen te herschilderen. Ik ben er een expert in geworden. Het wordt tijd dat ik eens een film draai die zich vandaag afspeelt.

No gaat over de politieke geschiedenis van Chili toch ging de hoofdrol naar een Mexicaan. Is daar fel over gediscussieerd?
Larraín: Ik wind er niet graag doekjes om. Met een ster als Gael García Bernal ben je verzekerd van aandacht, geld, buitenlandse distributie, aandacht in de pers. Dat is niet te versmaden. Maar laat duidelijk zijn dat het er eerst en vooral op aankwam een goede film te maken. Zelfs al gaat het om Brad Pitt in hoogst eigen persoon, een grote naam komt pas op de tweede plaats. Met andere woorden het belangrijkste is dat Gael García Bernal een deksels goed acteur is. Zijn personage praat en praat zonder dat je ooit weet wat hij echt denkt. Dat is niet gemakkelijk te spelen. Maar hij kan dat. Zijn Chileens accent is voortreffelijk en de camera is zijn beste vriend.