Wormgaten. Einsteins relativiteitstheorie. De grootvaderparadox: tijdreisfilms slingeren heel wat science en fiction naar je hoofd. Voor het onderscheid klopt filmfestival Offscreen aan bij wetenschapsjournalist George van Hal. “We tijdreizen elke dag. Aan een snelheid van een seconde per seconde.”
Back to the Future 2
Het stond in de sterren geschreven dat Offscreen ooit tijd zou vrijmaken voor een programma met tijdreisfilms. Het festival met de tagline 'Join the cult' heeft een boon voor films met een hoek af en menig film met een tijdreisthema oververhit het brein. Is tijdreizen louter fantasie? Wat gebeurt er als je naar het verleden reist en je acties voorkomen dat je moeder aanpapt met je vader? Hou je plots op te bestaan? In het boek Robots, aliens en popcorn belicht de Nederlandse wetenschapsjournalist George van Hal de wetenschap die schuilgaat achter films. Lees wat de Offscreen-gast te zeggen heeft en join the cult maar niet de kul.
TIJDREIZEN? DOODEENVOUDIG
“We tijdreizen elke dag. We reizen vooruit in de tijd aan een snelheid van een seconde per seconde.” George van Hal bedoelt het niet zo flauw als het klinkt. “Eens je je dat realiseert, is het niet meer zo moeilijk om je in te beelden dat je die snelheid kan aanpassen. Dat blijkt ook te kunnen. Ik haal er even de relativiteitstheorie bij. Einstein vertelde dat we niet in een driedimensionale wereld (boven & onder, links & rechts, voor & achter) leven, maar in een vierdimensionale wereld. Je moet ook rekening houden met de tijd. Al die dimensies zijn met elkaar verbonden. Een geparkeerde auto staat stil in de ruimte, maar gaat vooruit in de tijd. Als die auto vervolgens rijdt, hevelt hij een héél klein beetje van zijn snelheid door de tijd over naar snelheid door de ruimte. Wanneer je door de ruimte beweegt, beweeg je een heel klein beetje langzamer door de tijd.”
Als je een beter verhaal kan vertellen door een loopje te nemen met de wetenschap, dan moet je dat vooral doen
“Klinkt dat als zweverige onzin? Het is gemeten en bewezen in de jaren 1970! Natuurkundigen vergeleken een heel nauwkeurige klok die per vliegtuig rond de aarde vloog met een heel nauwkeurige klok die op de grond bleef. In het vliegtuig was een fractie van een fractie van een seconde minder tijd voorbijgegaan dan op de grond. Stel je nu geen vliegtuig voor maar een ruimteschip dat het heelal doorklieft. Als de afstand en snelheid groot genoeg zijn, kan je daar ver in de toekomst mee terechtkomen. Technisch is dat nog een behoorlijke uitdaging, natuurkundig is het een fluitje van een cent.” Het verklaart de fameuze twist waarmee Planet of the apes (25/3, Cinematek) eindigt. Charlton Heston is met zijn ruimteschip niet op een andere planeet geland, maar in de toekomst. “Dat is de crux van die film. Natuurkundig is dat dus denkbaar.”
EEN ZWART GAT GEHAD?
In het geniale Interstellar (9/3, Cinema RITCS) van Christopher Nolan merkt astronaut Matthew McConaughey na een kort bezoek aan een planeet dat de tijd veel sneller ging aan boord van zijn ruimteschip. “Dat is een wat complexer punt,” legt Van Hal uit. “Die planeet bevindt zich dicht bij een zwart gat. Heel zware massa's, zoals een zwart gat, krommen ruimte en tijd. Stel je een bowlingbal voor die een kuil maakt in een opgespannen tafellaken.”
Interstellar
“Zo'n zwart gat maakt een kuil in ruimte en tijd. Daardoor – ik ga even kort door de bocht – loopt de tijd vlak bij zo'n zware massa anders. McConaughey was maar even weg, maar voor zijn medeastronauten in het ruimteschip waren het jaren. Interstellar was een idee van Kip Thorne, een grote meneer in de theoretische fysica, die in 2017 de Nobelprijs voor de Natuurkunde won.” Om het afleggen van gigantische afstanden te verantwoorden, gebruikt Thorne een wormgat. “Een wormgat is een tunnel door ruimte en tijd. Tot op heden weet niemand of wormgaten bestaan, maar je kan ze op papier wel uitrekenen.”
SNELLER DAN HET LICHT?
Tijdreizen is een fluitje van een cent als je naar de toekomst wilt reizen. Maar kan het ook achteruit, zoals in de Back to the future-trilogie (8, 15 & 22/3, Cinematek), Timecrimes (10/3, Cinematek) of de b-film Trancers (13/3, Cinematek)? Van Hal: “Een lollige paper in een vakblad beschreef hoe je een bel in de ruimtetijd maakt, waar je als mens in stapt en mee naar toekomst of verleden reist. Alleen zijn daar superspeculatieve, nog nooit geziene dingen voor nodig, zoals exotische materie: materie met een negatieve zwaartekracht. Niemand weet of dat daadwerkelijk bestaat. Niettemin, het is dus zelfs voor mensen die de wetenschap een warm hart toedragen mogelijk om te blijven dromen van reizen naar het verleden.”
Timecrimes
“Veel fysici stellen dat we er nooit in zullen slagen om terug te gaan in de tijd. Anderen denken dat het wel kan. Het ene noch het andere is bewezen. Als je sneller beweegt in de ruimte, beweeg je langzamer door de tijd. Op een gegeven moment vlieg je zo snel dat de klok stilstaat. Als je dan nog sneller zou kunnen vliegen, kan het klokje terug tikken. Als je er de formules bijneemt, is het logisch. Het grote probleem: de snelheid waarbij de klok stilstaat is de lichtsnelheid. Licht is overal tegelijkertijd. Sneller dan de lichtsnelheid kan natuurkundig niet. Dus zelf dat klokje doen terugtikken, dat gaat niet. Zo kan je niet naar het verleden reizen. Wel zijn er hoogst speculatieve alternatieven zoals dat wormgat.”
GROOTVADERTJE TIJD
In de eerste Back to the future belandt adolescent Marty McFly (Michael J. Fox) met de DeLorean van Doc Brown in de jaren 1950. Zijn moeder wordt op hem verliefd in plaats van op zijn sullige vader, en dat kan dramatische gevolgen hebben. George van Hal: “Dat noemen we de grootvaderparadox. Stel dat je een tijdreizende huurmoordenaar bent die zijn eigen grootvader vermoordt nog voor zijn vader is geboren. Als hij niet wordt geboren, dan jij ook niet. Diezelfde denkkronkel illustreert Back to the future: als zijn moeder en vader geen stel worden, wordt Marty nooit geboren. Als achteruit tijdreizen zou kunnen, dan moet daar een oplossing voor bestaan.”
Looper
In Looper (16/4, Cinematek) van Rian Johnson wordt huurmoordenaar Bruce Willis dertig jaar terug in de tijd gestuurd om zijn jongere zelf (Joseph Gordon-Levitt) te doden. “Schitterende film, en net als Twelve monkeys (21/3, Cinematek) intern consistent. Ze volgen het Novikov-principe: wat in het verleden is gebeurd, kan je niet meer aanpassen. In Twelve monkeys van Terry Gilliam wordt Bruce Willis naar het verleden gestuurd om te achterhalen waar de virusuitbraak vandaan komt die een groot deel van de mensheid uitroeit. Die virusuitbraak kan niet worden voorkomen, maar misschien vindt hij aanwijzingen die in zijn tijd de vondst van een antivirus kunnen bespoedigen.”
DE PROFESSORENPARADOX
In de sensationele Terminator-films van James Cameron (The Terminator, 7/3, Cinematek) stuurt het zelfbewuste computernetwerk Skynet Terminators (Arnold Schwarzenegger is de eerste) naar het verleden om de geboorte van een leider van het menselijke verzet tegen Skynet te voorkomen. “Een achtergelaten onderdeel van de Terminator belandt bij ingenieurs en schenkt hun de kennis die uiteindelijk leidt tot de ontwikkeling van Skynet. Maar wie heeft die technologie dan bedacht? De ingenieurs niet, want die hadden het onderdeel nodig. De professorenparadox klinkt minder erg dan de grootvaderparadox – niemand sterft – maar het blijft erg raar.”
The Terminator
Slaap op beide oren: een zelfbewust netwerk is nog niet voor morgen, bevestigt Van Hal. “Zo'n netwerk staat nog verschrikkelijk ver van ons af. We ontwikkelen steeds betere algoritmen en netwerken. We hebben ook al systemen die zichzelf van alles kunnen leren. Maar zo compleet en complex als het menselijke brein, dat lukt niet. Wellicht moeten we eerst goed snappen hoe zo'n brein werkt en waar ons zelfbewustzijn vandaan komt voor we het met voorbedachten rade kunnen inbouwen in een computersysteem.”
“Wel zouden we per ongeluk zo'n zelfbewust netwerk kunnen creëren. Zelflerende systemen worden een black box: ze doen complexe dingen die we niet onmiddellijk begrijpen. Op lange termijn komen die zelfbewuste netwerken er wel. Er is niets fundamenteels dat ons tegenhoudt. Tenzij je religieus denkt en je gelooft dat er een ziel nodig is voor zelfreflectie en zelfbewustzijn.”
LOOPJE MET DE WAARHEID
In het ingenieuze Primer (11/3, Cinematek) van doe-het-zelver Shane Carruth vinden vier knutselaars een tijdreismachine uit. “De filmmaker verduidelijkt de tijdlijn niet. De film is populair geworden door de mensen die hem proberen te ontrafelen door verschillende keren te kijken.” In The butterfly effect (14/4, Cinematek) keert Ashton Kutcher meermaals terug naar het verleden om zijn leven en dat van zijn vrienden te verbeteren. Alleen draait elke ingreep anders uit dan verhoopt. “De titel is niet goed gekozen, die verwijst naar de chaostheorie. Een vleugelslag van een vlinder aan de ene kant van de wereld kan door allerlei chaotische onvoorspelbare effecten aan de andere kant van de wereld een orkaan veroorzaken. Dat zit amper in die naargeestige film. Voor de wetenschap moet je hem niet bekijken. Maar het gedachte-experiment vind ik wel interessant en vermakelijk.”
Donnie Darko
In Richard Kelly's cultfilm Donnie Darko (3/4, Cinematek) fluistert een konijn een excentrieke student een complot in het oor. “Uiteindelijk blijkt het hoofdpersonage in een tijdsbel te zitten die inklapt. Dat is echt iets voor rekening van de filmmaker en niet wetenschappelijk. Maar de film zit best wel ingenieus in elkaar. Achtergrondboeken, analyses en interviews wijzen dat uit. Het blijkt best logisch en rationeel in elkaar te zitten, maar dat is niet de lol van Donnie Darko. Ik verkies het mysterieuze van de oorspronkelijke versie boven die iets helderdere director's cut.”
“Je mag speelfilms niet beschouwen als wetenschappelijke documentaires. Bijna alle wetenschappelijke adviseurs zeggen hetzelfde: de wetenschap mag het verhaal niet in de weg zitten. Als je een beter verhaal kan vertellen door ergens een loopje te nemen met de wetenschap, dan moet je dat vooral doen. Maar als het je niets kost om de wetenschap te laten kloppen, dan doe je het beter wel. Dat is ook de trend. Het publiek weet steeds meer over wetenschap en valt er sneller over als je de bal misslaat.”
OFFSCREEN
4 > 22/3, meerdere locaties, www.offscreen.be
ABOUT TIME
5/3 > 5/3, Cinematek, www.cinematek.be
Lees meer over: Film, Offscreen, George van Hal
Fijn dat je wil reageren. Wie reageert, gaat akkoord met onze huisregels. Hoe reageren via Disqus? Een woordje uitleg.