Basbariton José Van Dam: 'Een zanger moet ruimhartig zijn'

Zeventig jaar oud, vijftig jaar zanger, dertig jaar verbonden aan De Munt: basbariton José Van Dam zegt de opera adieu. Zijn afscheidsrol wordt Don Quichotte, de rechtvaardigheidsridder.

Samen met de jonge operazangers Werner Van Mechelen en Lionel Lhote en met vier van zijn jongste studenten uit de Muziekkapel Koningin Elisabeth zal José Van Dam een moment de gloire beleven in Don Quichotte, de opera van Jules Massenet uit 1910.

"Een opera werkt maar als je als team optreedt en communiceert, vandaar ook dat het resultaat beter overkomt in een intieme zaal als De Munt dan in de Metropolitan Opera van New York," zegt Van Dam.

Met ruim 250 albums en operarollen in 's werelds grootste theaters, en zelfs met een filmrol (Babel opéra, ou la répétition de Don Juan de Wolfgang Amadeus Mozart van André Delvaux) op zijn naam, is de basbariton een levende legende en een school van wijsheid. Na de opvoeringen van Don Quichotte gaat hij enkel nog lesgeven en recitals brengen. Voor Van Dams werk in het muziektheater valt dus dit jaar het doek.

Waarom zou u een leek aanraden om naar de opera te gaan?
José van Dam: Om mij te horen! (lacht) Opera is de meest complete, hedendaagse theaterkunst. En ze is alomvattend, van livemuziek tot toneelregie. Anders dan zeventig jaar terug, toen er van regie geen sprake was, worden nu ingenieuze regies bedacht door vaklui uit de theater- en filmwereld. Zij kunnen zich in een operahuis uitleven met een technisch vernuft dat in de meeste zalen voor gesproken theater niet kan, van spectaculaire decorwissels tot dure belichting. En dé troef is het grote orkest in de zaal. Naar de opera moet je gaan om even uit het alledaagse te stappen. Opera verplicht je tot dromen, en dat ontspant.

De nieuwe operaregisseurs lijken het theater belangrijker te vinden dan de zang.
van Dam: Sommige regisseurs gaan te ver. Ze trekken de scènes uit hun context, en durven een Russisch bal te vervangen door cowboys in een string. Het libretto wordt zelfs niet meer gerespecteerd. Andere regisseurs zijn zelf muzikant en kunnen met de dirigent over de muziek overleggen, wat interessante ideeën kan opleveren. Het moeilijkste aan zijn beroep is dat de operaregisseur iets totaal nieuws moet creëren en tegelijk klassiek moet blijven. Soms lukt dat goed, zoals bij Le nozze di Figaro in een regie van Giorgio Strehler (in 1980 in Parijs, jmb) of bij Don Giovanni door Karl-Ernst Herrmann (in 1987 in De Munt, jmb).

Wat raadt u jonge zangers aan?
van Dam: Een zanger moet geduldig zijn, en strenge selecties maken in het (over)aanbod aan opdrachten. Van zodra het succes om de hoek loert - dat trouwens vaak gestuurd wordt door de media - is het zaak om zowel op rollen als op operazalen te schiften. Een jonge tenor mag misschien wel Rodolfo in La bohème zingen in De Munt, maar die rol aanvaarden voor de Opéra Bastille in Parijs of de Metropolitan in New York blijft riskant. Je moet als zanger de evolutie van je stem volgen. Je kunt de stem nooit 'dwingen' om jou te volgen. Het is beter enkele jaren te wachten om een rol te zingen, dan overmoedig te 'proberen'. En ten tweede moet je nederig blijven tegenover de muziek. Dan kun je lang meedraaien.

Niet zelden forceert een agent of operadirecteur de zangers tot het aannemen van rollen.
van Dam: Te vaak zelfs. Sommige operadirecteurs zijn zelfs niet vertrouwd met het instrument 'stem'. Goede operadirecteurs zijn dun gezaaid. Maar uiteindelijk blijft het de verantwoordelijkheid van de zanger zelf; en ook daar is het talent schaars. Om de juiste keuzes te maken en goed te worden moet de zanger gepassioneerd zijn door zijn beroep. Zonder passie hou je dit niet vol, daarvoor eist dit te veel inspanningen en opofferingen. Op de scène vertaalt de passie zich trouwens in het zich geven aan het publiek. Enkel door 'echt' te zijn wordt de rol geloofwaardig en kun je het publiek bekoren. Een zanger moet altijd ruimhartig zijn.

Hebt u zelf vaak nee gezegd?
van Dam: Heel veel zelfs. In de Muziekkapel Koningin Elisabeth herhaal ik dat je een carrière meer bouwt op het durven nee zeggen, dan op het ja zeggen. In mijn beginjaren (Van Dam begon als twintigjarige in Parijs, jmb) vroeg ik een Franse arts welke rollen gevaarlijk waren. Hij antwoordde me: "De gevaarlijke rol is die waarvan je schrik hebt." Als je ergens bang van bent, doe het niet. Met geduld en na jaren van optreden gaat de angst misschien voorbij. Pas dan mag je die rol met vertrouwen aannemen. Sommige zangers zingen (te) moeilijke rollen zonder daarom vermoeid te zijn. Dat ze het ogenschijnlijk zonder inspanning aankunnen is omdat ze jong en krachtig zijn. Tien jaar later betalen ze voor hun hoogmoed. Vooral bij dramatische rollen - doorgaans het moeilijkste werk - schuilt dat gevaar.

Wat heeft het klassieke repertoire u als mens bijgebracht?
van Dam: Of je nu een klein of groot zanger bent, je voelt je een druppel in een oceaan. Je moet er gewoon in durven zwemmen. Hoe meer moeite je doet om de muziek en de componist te begrijpen - met de karakters en zwakheden van iedere componist - hoe meer je jezelf leert kennen. Als je de schoonheid of de brutaliteit in de muziek ontdekt, leer je ook omgaan met schoonheid en brutaliteit in de samenleving. Toen ik Wozzeck (van Alban Berg, jmb) begon te zingen heb ik het boek van Georg Büchner gelezen, en bij Don Carlos nam ik Schiller ter hand, en bij Falstaff het boek van Shakespeare. Het stilstaan bij de zwaktes, vreugde en droefheid van de personages zorgt voor een beter inzicht in mensen en in zichzelf. Goede muziek én opera dragen daar maximaal toe bij.

MEET THE ARTISTS
José Van Dam, dirigent Marc Minkowski en regisseur Laurent Pelly over Don Quichotte, €5 (reserveren) - 30 april 2010 om 17.00 uur, De Munt

EUROPEAN OPERA DAYS (8.5.2010)
* 14 > 18.30 uur: Op tocht met Don Quichotte: breng een bezoek aan De Munt en loop achter de schermen de strijdvaardige grijsaard tegen het lijf (gratis)
* 20.30 uur: Don Quichotte live op tv (Arte, 22.45 op RTBF)
* 21 > 23.30 uur: Don Quichotte op groot scherm (avondopname vanuit De Munt) gratis te zien op de Grote Markt. Aansluitend komen José Van Dam en de hele cast het publiek begroeten op de Grote Markt.

JOSÉ VAN DAM & FRIENDS
Recital met onder meer werk van Verdi, Mozart - 23 mei 2010, 20.00 uur, De Munt, €20 > 150

:: Don Quichotte - José van Dam
wanneer: 4 > 9, 11, 12, 14, 16, 18 & 19 mei 2010 om 20.00 uur (9 & 16 mei om 15.00 uur)
waar: De Munt, Muntplein, Brussel - 070-23.39.39 - info@demunt.be
tickets: 10 > 104 euro