Erfgoeddag: een onderzoek naar bedrog, namaak en misleiding

Zondag kunt u in Vlaanderen en Brussel een hele reeks activiteiten bezoeken in het kader van de Erfgoeddag (www.erfgoeddag.be). Het thema - 'Fake?' - ligt Brussel wonderwel. Neostijlen, façadisme, stadslegenden: weinig is hier ook echt zoals het lijkt. Om u in de sfeer te brengen, presenteren we hier zes opzienbarende erfgoedkwesties. Aan u om uit te maken of u er geloof aan mag hechten of niet.

De toren van het Stadhuis

Deze historie kent zowat elke Brusselaar. De toren van het vijftiende-eeuwse stadhuis van Brussel staat niet in het midden van het gebouw, en dat was uiteraard niet de bedoeling. De blunderende architect Jan van Ruysbroeck hield op het moment dat zijn fout duidelijk werd, de eer aan zichzelf: hij gooide zich van zijn eigen toren te pletter op de kasseien van de Grote Markt.

Vóór de Verlichting gingen architecten overigens wel vaker in de fout. Ze stonden onder hoge druk van hun opdrachtgevers, die hun prestigeprojecten zo snel mogelijk gerealiseerd wilden zien. Door politieke beslissingen of financiële problemen werden bouwplannen bovendien dikwijls nog tijdens de uitvoering gewijzigd, terwijl de ingenieurs toen juist veel tijd nodig hadden voor hun (her)berekeningen.

Dat de toren van het Stadhuis niet in het midden staat, heeft niets met het falen van de architect(en) te maken. Op het moment dat Van Ruysbroeck aan zijn torenspits begon, bestond het stadhuis enkel uit de huidige linkervleugel, en stond er een kleinere hoektoren op de plaats waar nu de stadhuis­toren staat. Toen Brussel later het stadhuis wilde uitbreiden omdat ook de Leuvenaars een stadhuis aan het bouwen waren, kon de nieuwe rechtervleugel gewoon niet even lang zijn als de linker, omdat de Kolenmarkt in de weg lag. De stadslegende over de zelfmoord van Van Ruysbroeck zou al in 1681 zijn opgetekend door de Franse dichter-toneelschrijver Regnard op doorreis door Brussel.

Met dank aan Brukselbinnenstebuiten, dat op Erfgoeddag rondleidingen organiseert, en samen met de Erfgoedcel van de VGC het boekje De waarachtige vervalsers samenstelde. (Meer info op 02-218.38.78 of bruksel@skynet.be.)

De relieken van Alena

De heilige Alena is een buitenbeentje in het rijtje van lokale heiligen die in de middeleeuwen werden vereerd. Alena was een telg van een heidense familie uit Dilbeek in de zevende eeuw, die de marteldood stierf nadat ze betrapt was toen ze onderweg was naar de kapel van Vorst. Haar relikwieën, die nog steeds bewaard worden in de Sint-Denijskerk van Vorst, waren al in Vorst aanwezig lang voor de abt van Affligem daar in de twaalfde eeuw het benedictinessenklooster en de parochiekerk liet bouwen. Alena werd door de priester namelijk meteen begraven onder de kapel van Vorst, die vrij snel ook haar naam ging dragen. Het nagenoeg volledige skelet is dus echt van haar, waardoor ze meteen de oudste menselijke resten zijn die aan een geïdentificeerde persoon uit het Brusselse kunnen worden toegeschreven.

Helaas, deze menselijke resten zijn niet de relikwieën van de heilige aan wie ze worden toegeschreven. Dat werd wetenschappelijk vastgesteld door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) in samenwerking met het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed. In de schrijnen zijn resten van minimaal twee individuen aangetroffen. Het gros van het gebeente is afkomstig van een volwassene, de andere beentjes zijn van een pasgeboren baby.

Radiokoolstofdatering toont aan dat beide skeletten met 95 procent zekerheid tussen het vierde kwart van de achtste en het vierde kwart van de tiende eeuw gesitueerd kunnen worden. De relieken zijn dus jonger dan de zevende eeuw, waarin de legende ze situeren - maar wel merkelijk ouder dan de stichting in de twaalfde eeuw van het benedictinessenklooster.

Met dank aan het KIK, dat samen met het Davidsfonds een tentoonstelling over meestervervalser Jef Van der Veken organiseert. (Meer info op 02-512.89.43 of www.brussel.davidsfonds.be.)

Het Goudblommeke van Gezelle

Dat het onlangs volledig gerenoveerde café Het Goudblommeke in Papier vele beroemde stamgasten heeft gehad, weten we ondertussen. Een naam die echter nooit genoemd wordt in dat rijtje, is die van Guido Gezelle. De West-Vlaamse priester-dichter kwam nochtans elk jaar ter gelegenheid van zijn naamfeest op 12 september naar de Sint-Guidokerk in Anderlecht. Dat Gezelle dan ook telkens een bezoek bracht aan het Goudblommeke van zijn kunstminnende gouwgenoot en vriend Geert van Bruaene, bewijst een brief van hem die er nog steeds aan de muur hangt.

Guido Gezelle overleed in 1899, terwijl Geert van Bruaene pas geboren werd in 1891. De twee hebben elkaar dus nooit gekend. Geert van Bruae­ne is wel afkomstig van Kortrijk, en er hangt in het café wel degelijk een ingelijste brief van Guido Gezelle. Waarschijnlijk bekwam Van Bruaene hem in het kader van zijn activiteit als kunsthandelaar.

Met dank aan de vzw Geert van Bruaene, die op Erfgoeddag nog vijftien van dergelijke stellingen voorschotelt. (Meer info op 0474-90.17.47 of www.goudblommekeinpapier.be.)

Venetië in Brussel

De Wereldtentoonstellingen die in Brussel werden gehouden, zorgden vaak voor even wonderbaarlijke als bedenkelijke taferelen. Op de Expo van 1935, nu 75 jaar geleden, was op de Heizelvlakte niet alleen een dorp met Sioux-indianen te zien, maar ook een dorp met lilliputters.
Brusselaars waren in die tijd overigens al wel wat gewoon. In 1895 was op de plek waar later de gebouwen van Thurn & Taxis zouden komen, een hele Venetiaanse wijk neergepoot: Venise à Bruxelles was een commerciële attractie met alles erop en eraan: kartonnen palazzi, kanalen en gondels,...

Lilliputters op de Heizel, Venetië aan Thurn & Taxis: het is allemaal waar, en de foto's die erbij horen, zijn authentiek.

Met dank aan de Lakense heemkundige kring Laca, die op www.laken-ingezoomd.be nog veel meer dergelijke weetjes presenteert.

Broodhuis met burgemeester

Beeldhouwers namen vaak 'bekende koppen' als model voor de gezichten van standbeelden die een bepaalde instantie of vereniging moesten representeren. Dit standbeeld van een magistraat met molensteenkraag tussen de twee toegangsdeuren van het Broodhuis op de Grote Markt is daar een bekend voorbeeld van. Hij is het evenbeeld van Émile de Mot, die burgemeester van Brussel was van 1899 tot 1909.

Een twintigste-eeuwse burgemeester die model stond voor een nisbeeld van het Broodhuis op de Grote Markt? Inderdaad. Dit verhaal klopt, om de eenvoudige reden dat het Broodhuis geen voorbeeld is van middeleeuwse laat-gotiek, maar een bouwsel van het einde van de negentiende eeuw. Tussen 1873 en 1895 werd het oude Broodhuis afgebroken en volledig heropgebouwd onder leiding van architect Jamaer.

Met dank aan Brukselbinnenstebuiten. Het Museum van de Stad Brussel organiseert op Erfgoeddag rondleidingen na de middag.

Dracula in Laken

De vampierenroman Dracula van de Ierse schrijver Bram Stoker uit 1897 werd bij ons vooral bekend toen in 1931 de verfilming met Béla Lugosi uitkwam. Het verhaal van Stoker breekt los als Dracula in de gedaante van een hond verdwijnt op een Engels kerkhof. Vooral deze scène sprak tot de verbeelding. In die mate dat men (vooral) op het kerkhof van Laken last had van hondenbezitters die de film wilden 'naspelen'. Omdat de rust en pië­teit op het oude kerkhof zodanig werd verstoord, besliste de Stad Brussel om honden tijdelijk de toegang op het kerkhof te verbieden. Een verbod dat geduurd heeft tot 1936, toen hondenbezitters protest aantekenden.

Ook het Belgisch-Roemeens Cultureel Huis Arthis en het Museum voor Grafkunst Ernest Salu in Laken nemen deel aan de Erfgoeddag. Het verhaal over het hondenverbod zult u daar niet horen: er is nooit zo'n Dracula-hype geweest. Arthis geeft in De Markten wel een uiteenzetting over de historische figuur van Vlad de Spietser (meer info op 02-511.34.20). En in het Museum voor Grafkunst in Laken organiseert Epitaaf de lezing Autour du faux over 'de wil om misleid te worden'. (Meer info op 02-553.16.41 of info@epitaaf.org.)