Expo: Magritte, Mariën, haar zielsverwanten

Tijdens de zomermaanden kunt u in het BELvue Museum een tentoonstelling gaan bekijken over Magritte en de Brusselse surrealisten. De expo is opgebouwd rond de collectie van Jacqueline Nonkels, vriendin van René en Georgette Magritte, en van Marcel Mariën, en bestaat uit schetsen, foto's en brieven.

Sommige tentoonstellingen laten de bezoeker met gemengde gevoelens achter. De hooggespannen verwachtingen worden niet helemaal ingelost; de vlag dekt slechts gedeeltelijk de lading. Soms is het een combinatie van beide. Bij het verlaten van de nochtans gratis tentoonstelling Magritte, Mariën, haar zielsverwanten in het BELvue Museum hadden we het vervelende gevoel dat we - om het in actuele wielertermen uit te drukken - geflikt waren... Het begint al bij de titel: "Magritte, Mariën, haar zielsverwanten" is een kromme vertaling van het Franse "Magritte, Mariën, mes complicités". Door de nadruk te leggen op de personen (verwanten) eerder dan op de gevoelens (complicités) wordt de indruk gewekt dat er dus ook iets wezenlijks te ontdekken valt over de twee vermelde kunstenaars. Dat valt wat tegen.

Een hechte vriendschap
De bijzonder discrete Jacqueline Nonkels oordeelde dat haar relatie met de Brusselse surrealisten meer dan een anekdote was en besliste haar archief over te dragen aan een fonds binnen de Koning Boudewijnstichting. De bedoeling is het grote publiek kennis te laten maken met intieme documenten die haar relatie met René en Georgette Magritte en haar kortstondige affaire met Marcel Mariën illustreren. De hechte vriendschap met het echtpaar Magritte mag dan wel intens en langdurig geweest zijn, van wezenlijk belang voor de geschiedenis van het surrealisme kan men die bezwaarlijk noemen, zonder zich te bezondigen aan wishful thinking.

Jacqueline Nonkels was het buurmeisje van het oudere echtpaar. Ze kwam er vaak over de vloer en vergezelde hen jarenlang op uitstapjes. Zo ontmoette ze menig avant-gardekunstenaar. Op enkele foto's figureert ze zelfs als model. Haar inbreng was hierin enkel passief. Op geen enkel ogenblik blijkt zij enige invloed uitgeoefend te hebben op de creaties van de geschifte bende. Hoe zou het ook? Er gaapte bijna een generatie tussen Nonkels en het echtpaar. Magritte en zijn kliek waren al jaren bezig met het ontwikkelen van nonsens als kunst en omgekeerd. De kracht van hun werken schuilde voornamelijk in de vrije associaties die kunstenaar en toeschouwer konden maken. Louter visueel, zonder inbreng van het poëtische, zouden Magritte en co eigenlijk slechts fletse, vaak slecht geschilderde beelden geproduceerd hebben. Men mag niet vergeten dat het surrealisme in oorsprong een voornamelijk literaire beweging was met sterk revolutionaire inslag. Pas na verloop van tijd zouden de Belgische adepten zich loswrikken van de autoritaire en dogmatische trekjes van de Parijse groep rond André Breton, auteur van het Manifest van het surrealisme uit 1924.

Brave erotiek
Eind 1937 ontmoet Jacqueline Nonkels in de Jetse Esseghemstraat, waar de Magrittes lang zouden wonen, de Franstalige Antwerpse dichter Marcel Mariën. Hij is zeventien, zij vier jaar ouder. Mariën raakt gefascineerd door de mooie en elegante Jacqueline. Op tien maanden tijd zal hij haar in alle discretie, poste restante, overstelpen met postkaarten, brieven en gedichten, soms regelrechte karamellenverzen, soms erotisch geladen teksten. Hun relatie herinnert onvermijdelijk aan de romance tussen Fernando Pessoa en Ofélia Queiroz, waarbij de schrijver telkens met een wat superieure, intellectualistische toon zijn muze onderricht over literatuur en kunst. De brieven waren vaak vergezeld van collages. De al bij al brave erotiek ervan (zelfs voor die tijd) kondigt het latere, pikantere werk van Mariën aan dat zal culmineren in het fotoboek La femme entrouverte ("De openstaande vrouw") - wat hier zeer letterlijk moet worden opgevat.

Of de passie tussen Marcel en Jacqueline wederzijds is, is niet geheel duidelijk. Feit is dat, in 1938, Mariën zijn beklag maakt over haar langdurige stilzwijgen. Tijdens het kleine jaar dat zij correspondeerden en elkaar regelmatig ontmoetten, stuurde Jacqueline Nonkels hem wel foto's en collages die hij (verblind door de liefde?) leek te appreciëren. Ze had ook enig bescheiden tekentalent. Dat wordt op de tentoonstelling geïllustreerd met een portret naar een foto van Georgette Magritte. De tekening is energiek, zonder aarzelingen, maar uiteindelijk bijzonder klassiek. Zoals Magritte vanaf 1940 zou doen, versierde zij ook flessen. Niets wijst erop dat Jacqueline Nonkels enige artistieke ambitie had en haar werken werden gelukkig dus nooit tentoongesteld. Wel schreef Mariën een somber gedicht geïnspireerd door haar collage Rétrospective.

Memorabilia
Als een echte archivaris heeft Jacqueline Nonkels deze glorieuze periode gekoesterd. Haar uitgebreide documentatie (zij miste geen enkele tentoonstelling die verband hield met Magritte of de surrealisten) en bibliotheek vormen natuurlijk een schat aan informatie voor de gespecialiseerde vorser. De enkele schetsen en tekeningen uit haar verzameling worden hier aangevuld met spaarzame werkjes van Magritte, uitgeleend door een paar openbare collecties. De tentoongestelde foto's werden natuurlijk al meermaals elders gesignaleerd, in boeken of tentoonstellingen. Haar verdienste is dat ze zorgvuldig de negatieven bewaarde. Materiële omstandigheden dwongen haar wel haar portret door Magritte van de hand te doen.

Een lichte gêne bekruipt natuurlijk de toeschouwer wanneer hij de hier tentoongestelde memorabilia beschouwt en de teksten ontcijfert. De correspondentie tussen een zeventienjarige dichter in spe en zijn iets oudere geliefde blijft aandoenlijk. Vraag is of de inhoud van deze koekendoos het grote publiek zal bekoren. De presentatie is alleszins verzorgd en zowel de catalogus als het facsimile van een gedichtencollage van Mariën zijn fraai uitgegeven.

:: Magritte, Mariën, haar zielsverwanten > 14.9.2008 Dinsdag > zondag 10 > 18.00 - BELvue Museum Paleizenplein 7 - 1000 Brussel - 02-545.08.00, info@belvue.be
tickets: 3/4 euro