Expo Rineke Dijkstra: onbevangen in beeld

De Nederlandse fotografe Rineke Dijkstra werd wereldberoemd met haar strandportretten van adolescenten. Haar laatste reeks portretten van kinderen en tieners in het park hanteert dezelfde beeldtaal. Dijkstra schuwt glitter en glamour en fotografeert mensen zonder pose of masker. Het resultaat is soms ongemakkelijk, maar altijd beklijvend. Nog tot eind juli is een selectie van deze serie te zien bij Jan Mot.

In dit digitale tijdperk wordt Rineke Dijkstra (1959) bijna een uitzondering op de regel. Wie zeult er nog rond met een technische camera uit grootmoeders tijd? Het ding weegt een ton en kan enkel met een statief worden gebruikt. Scherp stellen duurt een eeuwigheid en snel beeldjes schieten is al helemaal uit den boze. Toch kiest Dijkstra voor deze camera en dat blijkt een bepalende factor voor haar werk. Terwijl Dijkstra schijnbaar ligt te rommelen met dat enorme, erg aanwezige ding wacht het model op de druk op de knop. Het wachten duurt lang en de pose die de geportretteerde in gedachten heeft, is al lang vergeten. Wat verschijnt op de foto is twijfel en onzekerheid.

Dijkstra probeert haar modellen in een onbevangen moment vast te leggen: het moment waarop ze alle pose laten varen en zich niet meer verschuilen achter een gefabriceerde fotolach. Jongeren lenen zich het best voor dit soort foto's. Dijkstra legt hun groeiende, nog wankele zelfbewustzijn vast op groot formaat... opgeschoten ledematen, jeugdpuistjes en soms wat foute kledij incluis. Als kijker bekruipt je soms een gevoel van plaatsvervangende schaamte. Is het de lelijkheid of onze eigen frustratie en onzekerheid die we herkennen bij deze pubers? Dat laten we in het midden.

Het effect van een foto
Na haar opleiding aan de Rietveld Academie heeft het even geduurd vooraleer haar wereldberoemde portretten het licht zagen. Eerst werkte ze jarenlang voor opdrachtgevers als Elle, Quote, Avenue en Elegance. Ze portretteerde zakenlui - strak in het pak - die het beste van zichzelf geven. Gek werd ze van die ingestudeerde poses. Ze laste een adempauze in van twee maanden waarin ze haar carrière een nieuwe wending probeerde te geven. Op de laatste dag van haar 'retraite' brak ze haar heup en werd ze verplicht om dagelijks baantjes te trekken in het zwembad. Daar, na dertig baantjes, maakte ze in de doucheruimte een zelfportret. Ze ging gewoon maar wat staan voor de camera, vermoeid, met rood omrande ogen van de zwembril. Zelfportret 1991 wordt de aanzet tot haar oeuvre.

De grote voorbeelden
Haar werk doet denken aan dat van de Amerikaanse fotografe Diane Arbus. De frontale zwart-witportretten van freaks en andere subculturen uit de jaren 1950 en 1960 gaan de dag van vandaag nog steeds de wereld rond. Net als Dijkstra behandelt Arbus haar onderwerp met genegenheid en respect. August Sander gaat objectiever te werk. Tijdens het interbellum ordent hij de Duitse samenleving op een encyclopedische manier. Toch noemt Dijkstra hem als voorbeeld. In Vrij Nederland zegt ze hierover: "Je ziet aan de portretten van August Sander van 'gewone' mensen dat die in het begin van de vorige eeuw geen idee hadden van het effect van een foto. En dat geldt ook nog voor de portretten van Diane Arbus. De mediacultuur heeft dat blijvend veranderd. Mensen zijn zich heel bewust geworden van zichzelf als beeld."

Landschappen
Probeerde ze in haar vroegere werk nog om de omgeving te herleiden tot een sobere achtergrond dan is die in haar parkportretten bewust aanwezig. De foto's lijken op landschapsschilderijen waar elk element zijn plaats kent. Alleen is er bij Dijkstra niets in scène gezet. Ze vindt zichzelf niet zo'n regisseur. De fotograaf heeft enkel het licht, de achtergrond en de keuze van het model in de hand. Het toeval moet zijn werk kunnen doen. Die combinatie levert wel beelden op die je blijven bekoren.

:: Rineke Dijkstra, nog tot 28.7.2007, gratis, Jan Mot, Antoine Dansaertstraat 190, Brussel, 02-514.14.46, office@janmot.com