Family Affairs. Broers en zussen in de kunst

Curator León Krempel houdt van confrontaties. In thuisland Duitsland realiseerde hij 'Camera Elinga. Pieter Janssens (1623-1682) meets Jeff Wall (1946)', een tentoonstelling waar de Hollandse barokschilder tegenover de hedendaagse Canadese kunstenaar werd geplaatst. Of hoe 'oud' en 'nieuw' in de kunst soms verwisselbare begrippen zijn. In 'Family Affairs' confronteert hij 'broers' en 'zussen' in de hoop iets van die dubbelzinnige symbiose te vatten.

León Krempel raakte in de ban van kunstenaarskinderen binnen hetzelfde gezin. "In de kunstwereld nemen ze een bijzondere plaats in. Anders dan vrienden, koppels of groepen die elkaar in hun latere leven vinden door gemeenschappelijke interesses, groeien ze samen op. Kinderen uit hetzelfde gezin delen statistisch vijftig procent van hun erfelijke aanleg en wortelen in hetzelfde sociaal-culturele milieu. Wat is het effect daarvan op de vorming van de zogeheten individuele artistieke persoonlijkheid?"

Family Affairs. Broers en zusters in de kunst gaat een stapje verder dan eerdere tentoonstellingen over dit onderwerp. "Dit project betrekt immers kinderen uit zoveel mogelijk tijdperken en artistieke milieus. Op die manier is te zien hoe kinderen uit één gezin in wisselende historische contexten hun natuurlijke concurrentie steeds weer in productieve banen wisten te leiden." De tentoonstelling is er het bewijs van. Uit 1300 kunstenaarskinderen, opgespoord in naslagwerken, en aangevuld met nieuwe voorbeelden uit alle hoeken, werden een vijftigtal families geselecteerd. Zij worden vertegenwoordigd door honderd werken uit verschillende kunsttakken. Schilderijen vooral, maar ook boekverluchtingen, tekeningen, grafisch werk, sculpturen, foto's, video's, en design.

Harlinde en Relinde
Zo representatief mogelijk zijn was de opzet. Een derde van de families is hedendaags, een derde 19de- en 20ste-eeuws (romantiek, moderne kunst, postmoderne kunst), en een derde vertegenwoordigt oude kunst (middeleeuwen, renaissance, barok). "Verder konden en wilden we niet gaan, omdat alleen de kunst van het Avondland ons vertrouwd is. Creatieve kinderen uit hetzelfde gezin in verre landen als India, Japan of binnen stamculturen zijn zonder de nodige kennis van taal en cultuur niet eens op te sporen," stelt Krempel. "Uit de oudheid zijn wel de namen van de Attische beeldhouwer Kephisodotos en zijn jongere broer Timarchos overgeleverd. Ze signeerden hun gemeenschappelijke werken altijd zonder de naam van hun beroemde vader Praxiteles."

Het oudste voorbeeld op Family Affairs zijn de zusters Harlinde en Relinde. Zij zouden in de achtste eeuw in het klooster van Maaseik weefsels hebben vervaardigd en handschriften verlucht. Voor Krempel zijn deze Belgische heiligen "de ideële grondlegsters van de textielkunst".

De keuze van de tijdperken toont aan dat kinderen uit hetzelfde gezin niet altijd gelijke kansen hadden: "In de kinderrijke middeleeuwen tot in de nieuwe geschiedenis staat het beginsel van het eerstgeboorterecht de ontplooiing van individuele begaafdheid in de weg. De eerstgeborene krijgt binnen het atelier en in het geval van een erfenis de eerste rechten." In de romantiek wordt samenwerking tussen kinderen uit hetzelfde gezin als ideaal gezien, maar in de loop van de 19de eeuw boet de familie als plaats voor het doorgeven van stijl en vakkennis aan betekenis in. "In het fin de siècle houdt met de Pissarro's misschien wel de laatste grote kunstenaarsdynastie zich staande. De kunstenaar van het begin van de 20ste eeuw hecht een grotere waarde aan zijn onverwisselbaarheid." De familienaam wordt dan ook gretig verruild voor een pseudoniem: Balthus, Jacques Villon (een Duchamp), Naum Gabo, De Chirico,... Vandaag is er echter weer bereidheid om samen te werken: "Was de romantiek met haar ideaal van geestelijke broederschap al bevorderlijk geweest voor nauwe samenwerking tussen kinderen uit hetzelfde gezin, nu beleven we een seculiere renaissance van die vergeten of verdrongen 'kinderjaren van de moderne kunst'."

Duchamp, Duchamp, Duchamp en Duchamp
"Wat hedendaagse kunstenaarsbroers en -zusters kenmerkt, is hun bereidheid om over die positie na te denken," stelt Krempel vast. "Groeit er een mooie samenwerking of eerder rivaliteit? Wordt de evolutie van één kunstenaar niet overschaduwd door het genie van de andere? Opent een bekende familienaam deuren of vormt hij een handicap?"

Volgens Krempel maken tijdelijke scheidingen de band tussen kinderen uit hetzelfde gezin eerder hechter dan zwakker. "De Duchamps, met name Jacques Villon, Raymond Duchamp-Villon, Marcel Duchamp en Suzanne Duchamp-Crotti, illustreren dat. Toen Marcel als laatste van hen stierf, waren er drie tentoonstellingen van het viertal geweest, die overigens de opvatting niet konden voorkomen dat maar een van hen, hijzelf, een genie was geweest."

Als broers en zussen artistiek elk hun eigen weg gaan, komen volgens Krempel hun voorkeuren paradoxaal genoeg niet duidelijker naar voren. "Van de individualisten weet je nooit zeker of ze een keuze maken voor zichzelf, of om zich van hun broer of zus te onderscheiden. Het is de eeuwige tweestrijd van kunstenaarskinderen. Werken ze alleen en onafhankelijk, dan worden ze toch steeds weer vergeleken met de ander. Werken ze samen, dan zijn ze beperkt in hun ontwikkeling, maar beter gewapend tegen concurrentie." Aan de andere kant zijn er ook gevallen van uitbuiting: "Dat was vermoedelijk zo bij Sigmund Holbein, die als knecht in dienst was bij zijn oudere broer Hans."

Jan zónder Hubert
De rolverdeling tussen de seksen benadeelde in vroegere eeuwen de dochters, zodat maar weinig kunstenaressen beroemd konden worden. Kunstenaarszusters komen pas in onze tijd regelmatig voor. León Krempel vindt de volgorde in het gezin nog van grotere invloed op de persoonlijkheid. Volgens een baanbrekend onderzoek van de wetenschapshistoricus Frank Sulloway zou de eerstgeborene geneigd zijn het status-quo te verdedigen, terwijl later geborenen meer open zouden staan voor nieuwe ervaringen.

In de kunstgeschiedschrijving hebben kinderen uit hetzelfde gezin altijd wel aandacht gekregen, vindt Krempel: "Exemplarisch hiervoor is het beroemdste broederpaar uit de oudere kunstgeschiedenis, Jan en Hubert van Eyck. Volgens een overlevering uit het begin van de 16de eeuw zouden zij samen het Gentse altaar hebben geschapen, ook al is kunsthistorisch alleen de hand van Jan aantoonbaar. Maakte Jan het alleen of samen met Hubert? Zeker is alleen dat Jan zónder Hubert maar half zo beroemd zou zijn geworden."

Hoeveel kunstenaars verdraagt een gezin? León Krempel: "Ze kunnen nooit met genoeg zijn, want er zijn zoveel voorbeelden van geslaagde relaties. De explosieve en verbindende krachten van de gezinskunst mogen we niet langer negeren."

Family Kit
De educatieve dienst Bozar Studios werkt ook tijdens de zomermaanden op volle toeren. Stages voor kinderen, activiteiten voor de hele familie, waarbij een link wordt gelegd met de lopende tentoonstellingen. Tijdens een bezoek aan Family Affairs worden broer en zus, ouders en kinderen, uitgenodigd om in familieverband kunstwerken te maken.

Afkijken mag, en boos zijn daarover ook. Het kan allemaal richtingaangevend zijn. Aan de kassa kunt u een Kit kopen (tegen 7 euro voor 4 personen) die een materiaalzak, een schetsboek en een doe-boekje bevat. Bij vijftien kunstwerken wordt stilgestaan: u leert een dansje, verzint een verhaal, maakt een tweezijdige puzzel, tekent een stilleven, hebt oog voor het detail... Voor de kleinsten van 4 tot 7 jaar zijn er aangepaste kijk- en tekenspelletjes. Onderweg worden familiegeheimen onthuld...

:: Family Affairs. Paleis voor Schone Kunsten, Koningsstraat 10, 1000 Brussel - 02-507.84.44 - info@bozar.be
data: 14.6 > 10.9.2006 - dinsdag > zondag : 10.00 > 18.00 uur en donderdag: 10.00 > 21.00 uur & na afpsraak£
tickets: 3 > 15 euro