Het gevaar van een lezende vrouw

De Duitse publicatie 'Frauen, die lesen, sind gefährlich' (2005) van de media-analist Stefan Bollmann verscheen bij het Mercatorfonds in het Nederlands. Een introductie door Kristien Hemmerechts, 'aangekleed' met een foto van de vijftigplusser achter een bordeelraam, moet de interesse voor het onderwerp extra prikkelen.

Erkenning vinden door te provoceren: het blijft een commerciële truc die het doet. Dat het zelfs met 'onschuldige' schilderingen van vrouwen kan, bewijst het boek Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk. Een deels misleidende titel, een introductiefoto van Kristien Hemmerechts die zichtbaar met plezier acteert als prostituee, en commentaarstukjes die verschillende contexten schetsen waarin vrouwen kunnen, willen, durven, mogen of niet mogen lezen, maken van dit kijkboek meteen ook een lees- en denkboek.

De publicist en auteur Stefan Bollmann flaneert met dit werk door bijna negen eeuwen kunstgeschiedenis. Aan de hand van vrouwenafbeeldingen schept hij verhalen rond portretsituaties. Bij elke vrouw is het boek telkens aanwezig als een opvallend accessoire. De schrijver heeft genoeg aan een zestigtal vermaarde en minder bekende schilderingen en enkele foto's om een verhaal te brengen over het geschilderde personage, zijn milieu, de tijdgeest en de kunstenaar van het werk.

Dat het boek de lezeres tekent, is meer dan eens vergezocht. Her en der ligt een boek achteloos in het decor, uitgelezen en dichtgeklapt of slordig opengewaaid. In bepaalde sociale milieus stond lectuur als 'gevaarlijk voor de vrouw' aangeschreven. Elders genieten vrouwen stilzwijgend van de intimiteit van de leefwereld van het boek. Vaak lezen vrouwen al liggend: in de tuin, een ligstoel, een bed,... Doorgaans stralen de vrouwen rust uit - of je nu aandachtig of dromerig leest, lezen is een traag gebeuren. Maar af en toe brandt een anarchistisch vlammetje op uit het portret; in boeken ontdekt de vrouw andere ideeën. Zo laveert Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk langs afbeeldingen (en hoofdstukken) met 'begenadigde' lezeressen, 'betoverde', 'zelfbewuste', fijngevoelige', 'gepassioneerde' en 'eenzame' lezeressen. Telkens in een hokje gezet in functie van hun manier van lezen.

Het konden evengoed 'dwaze', 'zich bijscholende', 'opgesloten', 'zwijgzame' en 'getormenteerde' lezeressen zijn, want ook de bijtitels dekken op slinkse wijze niet altijd de lading. Al kon de provocatie nog erger, met een covertitel als Vrouwen die lezen zweven, bijvoorbeeld.

En lezende mannen dan?
Kristien Hemmerechts over het boek - en over de bijbehorende foto: "Ik heb nooit het verlangen te provoceren. Al kan het wel zijn dat mensen mijn natuurlijke 'zijn' als provocerend ervaren. Ik wil gewoon teksten maken die werken, en voor deze foto komt het idee van de fotograaf (Johan Jacobs, red.). Hij wou gewoon een sterk beeld, niet zo maar een vrouw op een bankje met een boek. Er werd een stiliste en visagist bij gehaald, om het beeld in de beste omstandigheden te scheppen."

Stuit de titel niet op weerstand?
Hemmerechts: "Ik vind ook dat de titel te veel de aandacht trekt. Bij de perceptie van het boek wordt ingegaan op de vraag of de vrouwen in dit boek alleen maar gevaarlijk zijn. Bijgevolg werkt de titel als een muur, waar je moeilijk overheen komt. Vermoedelijk wou de publicist met die titel de aandacht trekken. Toch is snel duidelijk dat niet veel van de afgebeelde vrouwen in dit boek werkelijk gevaarlijk zijn."

Al wordt hun dat wél toegeschreven.
Hemmerechts: "Mannen die lezen, zijn net zo goed gevaarlijk. Veel processen van bewustwording gebeuren door lectuur. Je ziet vaak dat een vrouw die tegen haar lot in opstand komt, die drang krijgt na 'verhelderende' lectuur. Dat geldt voor iedereen; door een andere wereld in het boek te ontdekken ontstaat het besef dat er ook wat anders bestaat dan je eigen situatie."

Waar schuilt dan het gevaar?
Hemmerechts: "Sommige afgebeelde vrouwen zijn gevaarlijk omdat je ziet dat ze door lectuur zeer zelfbewust zijn geworden. Maar andere zijn dat dan weer absoluut niet. Ze zijn geschilderd als een object, vaak naakt. Elk schilderij vertelt een ander verhaal. Sommige schilderijen tonen het erotische van het lezen. Een vrouw kan totaal opgaan in een boek, of er zelfs in wegvluchten. Het begrip 'lezen' is erg breed en voor vele interpretaties vatbaar. In de context van het fundamentalisme kan zelfs het lezen van de Bijbel of de Koran gevaarlijk zijn."

:: Stefan Bollmann, Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk, met inleiding van Kristien Hemmerechts, uitg. Mercatorfonds, 160 blz., 25 euro