Kris Cuppens genomineerd voor Cultuurprijs

Voor de Brusselse theater- en filmmaker Kris Cuppens zijn de laatste weken en dagen spannender dan gewoonlijk. Prijzen en nominaties vallen hem te beurt, en op het witte doek, in Nue propriété, acteert hij naast grote namen uit de Franse film. Plots is er erkenning en aandacht voor iemand die zijn studenten graag deze raad meegeeft: zoek het niet te ver.

Half november haalde Kris Cuppens de eerste keer de media. Toen sleepte hij de Vlaams-Nederlandse Taalunie Toneelschrijfprijs 2006 in de wacht voor de tekst Lied. Daarmee gaf hij andere talentvolle toneelauteurs als Eric Devolder (Au nom du Père) en Klaas Tindemans (Bulger) het nakijken.

Lied is een heel persoonlijke tekst, die Cuppens schreef naar aanleiding van de geboorte van zijn nu tweejarige zoontje. Terwijl een veertiger met zijn nieuw samengestelde gezin in de nachtelijke uren met lief en kroost halsoverkop over de snelweg vanuit het zuiden van Frankrijk weer naar huis rijdt omdat zijn grootva op sterven ligt, schieten heden en verleden in gedachten aan hem voorbij. Van zijn kroost op de achterbank gaat het naar de grootvader die nooit zijn dorp verliet, van zijn nieuwe gezin naar zijn eigen kinderjaren en naar de geschiedenis van de familie en van ons land, met petites histoires maar ook grote en kleine tragedies.

De tekst zit vol mooie parallellen en verwijzingen - een fietstocht door de bergen wordt een metafoor van het leven. Er zijn fragmentjes in Limburgs dialect, woorden uit de kindermond, rijmpjes, herhalingen - ingrediënten die Lied poëzie geven en die ervoor zorgen dat de tekst zeker geen gênante belijdensliteratuur wordt.

"En dan? En nu? Als ge d'er zijt? Wat dan? Het enige doel dat ge u gesteld hebt is: daar te geraken. Terug daar te geraken, waar ge al waart. Ge zijt uit de put, uit het dal geraakt. En dan: hoger, altijd omhoog. En dan zijt ge d'er. En dan wilt ge natuurlijk meer: verder, nog hoger. En ge ziet dat er al anderen zijn, waar dat ge ook graag waart geweest. Maar dat ge te veel tijd hebt verloren door stommiteiten: platte band, ketting af. Uw vrouw met een ander."

"De Toneelschrijfprijs kwam uit de lucht vallen voor mij," vertelt Cuppens me vroeg in de ochtend in de artiestenfoyer van de Leuvense Stadsschouwburg. Hij repeteert er met Braakland/ZheBilding, het gezelschap waarvoor hij Lied schreef en speelde, en dat hij nu, na vele omzwervingen door theaterland, als zijn thuishaven is gaan beschouwen.

Braakland viert binnenkort met veel feestgedruis zijn tiende verjaardag, en doet dat onder meer met de première van Trust, naar een tekst van de cineast Hal Hartley. Cuppens neemt er een deel van de kleinere rollen voor zijn rekening. "Ik stond eerlijk gezegd op het punt om er de brui aan te geven na Lied. Voor mij was het stuk iets uitzonderlijks geweest, ik kon zo'n voorstelling niet nog een keer maken. Ik wist dat het de moeite waard was, maar bij de laatste voorstellingen van de herneming zaten er nauwelijks mensen in de zaal. Ik worstelde echt met de vraag wat nu het 'rendement' was geweest, wat er nu eigenlijk was blijven hangen bij de toeschouwer. Ik beschouwde het niet als een afwijzing van het stuk, maar het bevestigde voor mij wel het beeld dat ze van mij als acteur hebben: te populair voor de avant-garde, want ik heb meegespeeld in de televisieserie Heterdaad; te veel theateracteur voor televisiemensen. Alsof ik nergens lid ben van 'de club' en geen 'netwerk' heb - iets wat misschien wel met mijn theateropleiding van vroeger te maken heeft: op het Conservatorium van Brussel werd je indertijd allesbehalve aangemoedigd om naar andere voorstellingen te gaan kijken."

Maker vs. uitvoerder
Baseerden de juryleden van de categorie podiumkunsten van de Vlaamse Cultuurprijzen 2006 zich op het lovende oordeel van hun collega's van de Taalunie om Kris Cuppens daarna op hún beurt te nomineren? In ieder geval hebben ze het in hun verslag, dat enkele dagen geleden werd bekendgemaakt, niet alleen over Cuppens' schrijftalent, maar ook over 'intense en doorleefde teksten en vertolkingen'. Als speler brengt hij zijn hele hebben en houden mee, staat er nog. Cuppens beklemtoont hoe belangrijk het voor hem is om te kunnen meedenken over een voorstelling, om ze echt mee te 'maken'.

"Op het Conservatorium werd je zeker niet aangepord om mee te denken over een voorstelling. Het heeft lang geduurd voor ik me kon herbronnen en me ook een theatermaker voelde, en niet zomaar een uitvoerder. Jongere acteurs krijgen dat 'maken' nu veel meer mee in hun opleiding. In de lessen die ik geef, leg ik daar in ieder geval de klemtoon op. Je móét creatief zijn - eigenlijk in welke job dan ook. En het liefst samen met anderen; in mijn geval nu met de mensen van Braakland, of met Joachim Lafosse."

Met de Franstalige regisseur Lafosse heeft Cuppens ondertussen zijn vierde film gemaakt. Nue propriété, met verder in de cast namen als de gebroeders Jérémie en Yannick Renier en Isabelle Huppert, is net in de zalen gekomen en krijgt in de kranten goede kritieken.

De andere acteurs van Braakland die de ochtend van ons gesprek de foyer binnensijpelen, duwen Cuppens de kritiek uit De Morgen onder de neus. "Wie het werk van Lafosse gevolgd heeft (het op video gedraaide Folie privée en Ça rend heureux), kan alleen maar onder de indruk zijn van de steile evolutie als cineast en de geweldige justesse waarmee hij levensechte personages en hun gevoelens portretteert," staat er.

Cuppens repliceert lachend hoe een Vlaamse filmjournalist die de set van Nue proprié­té kwam bezoeken, hem vroeg wat hij daar precies kwam doen - tussen sterren als Huppert of Jérémie Renier welteverstaan. Terwijl Cuppens gerust de lauweren voor Lafosse mee in ontvangst mag nemen. Al was het maar omdat hij Joachim Lafosse indertijd aanspoorde om naar de filmschool te gaan, hem meenam naar Nederlandstalige theatervoorstellingen in Brussel, meespeelde in al zijn films én altijd diens klankbord en compagnon de route is geweest.

Ambigu
"Voor mij is het ook een statement om met Lafosse samen te werken," zegt Cuppens. "Ik kom uit een Vlaams-nationalistisch nest uit Limburg, weliswaar uit een progressief Volksunie-nest. Ook al stuurde mijn vader me op Frans taalkamp, toch werd die taal in mijn omgeving altijd op een ambigue manier bekeken. Ze had er een connotatie die ze niet hoeft te hebben. Lafosse komt uit een milieu waar, om het eufemistisch uit te drukken, het Vlaams nogal meewarig werd bekeken. De franskiljons uit de Rand, zeg maar. Ook hij zat met die ambigue houding."

"Ik geloof altijd dat je op iemand verliefd wordt of door hem of haar geïntrigeerd raakt omdat er iets tussen je 'in ligt' wat je herkent, en in het geval van mij en Lafosse was dat die ambigue houding. Toen we elkaar leerden kennen op de set van Heterdaad, zijn we een partijtje pingpong gaan spelen en hebben we een zeer geanimeerd gesprek gevoerd. Zo begon het tussen ons."

"Nue propriété was het project dat al die jaren op de plank lag, maar waar nooit geld voor was. Vandaar dat we in de tussentijd andere films hebben gemaakt, haast zonder budget." "Wij vonden dat we vanuit onze kleine anekdotiek moesten gaan samenwerken. Maar we vonden ook dat die samenwerking een licht kan werpen op iets groters. Noem het de communautaire of Belgische context, of Brussel. Ik vergelijk België graag met een slecht functionerend gezin. Zoals ik nu met meer respect en afstand kan kijken naar mijn gade van toen en beter met haar overweg kan, zo denk ik ook dat federalisme een goede zaak is om een klare kijk op de zaken te krijgen. Zodra de troebelen tussen twee partners uitgeklaard zijn, moet je wel weer de banden kunnen aanhalen. Brussel zie ik dan soms als het kind dat tussen twee scheidende ouders in zit, en dat zich afvraagt of het ook nog zijn mening mag zeggen."

Aan zijn studenten zegt Cuppens dikwijls: zoek het niet te ver. Hij probeert hun graag het verband aan te tonen tussen leven en werk bij anderen. In zijn eigen voorstellingen is 'familie' een heel belangrijke bron van inspiratie. Maar hij tilt dat persoonlijke gegeven graag op naar een groter plan. "Lied is voor mij een mengeling van het boek van Francis Fukuyama, De grote scheuring, over de ontwrichting van de gemeenschap en van de familie en het kerngezin, maar dan gecombineerd met een tekst van de Nederlandse zanger Thé Lau: 'Waar mensen wonen'. Daarin heeft hij het erover dat liefde altijd terugkomt tussen mensen, op het persoonlijke niveau, hoe slecht het ook toegaat in de wereld."

"In een vroegere voorstelling van mij, Vaderland, over de gevolgen van de collaboratie van de vader voor de zoons, ging het over de keuzes van de ouders en hoe de kinderen zich daartegenover moesten verhouden. En wat ik nu merk, is dat het bijna altijd geld is waardoor de onmin ontstaat, in een familie, maar net zo goed in België. Zeker wanneer er geen of slechte afspraken rond gemaakt zijn."

"In Nue propriété ('Naakte eigendom') wordt het gezin verscheurd door de vraag wat er met de gezinswoonst zal gebeuren. De moeder heeft alleen het vruchtgebruik, zodat de zoons mee de toestemming moeten geven om te verkopen. Het gezin wordt door die kwestie helemaal uiteengetrokken."

Afstand
Lied is zo persoonlijk, dat je je kunt afvragen of het geen heel confronterende voorstelling moet zijn geweest voor de mensen uit Cuppens' omgeving. "Mijn ex-vrouw en haar man kwamen kijken, mijn ouders ook. Ik denk dat ik de zaken met liefde verwoord, het is geen afrekening geworden. En natuurlijk heb ik mijn geheimen behouden. Maar ik heb er echt wel veel warmte in willen steken - ergens is het een soort van liefdesverklaring aan die mensen. Het is gewoon zo dat fouten zich herhalen, ook bij mij. Terwijl ik begrip over de generaties heen heb nagestreefd. Voor de eerste keer begrijp ik, nu ik vader ben, hoe mijn vader tegenover zijn ouders stond. Vroeger, als 25-jarige, had ik niet de afstand om te kunnen omkijken. Nu heb ik de leeftijd om een stand van zaken op te maken, om te kijken wat ik nog wil. Bovendien, ik heb deze tekst gebracht op een podium, de dingen niet zitten rondbazuinen op café. Het is ook een Lied geworden, al zing ik het niet. In liederen kun je dingen zeggen die je in een gewone tekst niet kunt verwoorden."

"Op het podium was er ook een belangrijke inbreng van de muzikant Geert Waegeman. Het is echt een duet geworden. Ik denk dat het allemaal heel herkenbaar is voor anderen, zeker voor mensen van mijn leeftijd. En ik hoop dat mijn kinderen na dit verhaal weten waar ze vandaan komen - al verplicht hen dat tot niks, hoor. Ze zijn me daarom geen loyauteit verschuldigd (lacht)."

:: Nue propriété speelt vanaf deze week in Vendôme (in originele versie) en in UGC De Brouckère (Nederlands ondertiteld). Tien jaar Braakland/ZheBilding (15 februari tot en met 4 maart) loopt op verschillende plaatsen in Leuven. In de Leuvense Cinema Zed worden ook de vier films getoond die Lafosse en Cuppens samen maakten.