Kunst en syfilis in één tentoonstelling

Tongsjanker, verzwering van de schaamlippen en een paars aanlopende Spaanse kraag, u zult waarschijnlijk even moeten slikken als u de wassen afgietsels in het stadhuis ziet staan. Ze horen bij het didactisch 'foorkraammateriaal' dat samen met talloze affiches de eerste preventieacties tegen syfilis, tuberculose en de kwalijke gevolgen van alcohol van onder het stof haalt.

Tot voor de Tweede Wereldoorlog voedden vooral tuberculose (tbc), syfilis en alcoholisme het verval van het gezin, met de versnelde passage van Jan-met-de-zeis als eindpunt. Het tij kon pas keren toen artiesten als Rops, Baugniet, Buisseret, Dumoulin, Rassenfosse en Delvaux met hun illustraties een forse bijdrage leverden aan de sociale bewustwording van de 'moordende' hygiëne- en gezondheidsproblemen. Een flashback in de tijd, met een knipoog naar aidspreventie. De tentoonstelling Santé! Gezondheid? - Kunst op de bres voor medische preventie neemt de drie grote medische en sociale 'plagen' van eind negentiende en begin twintigste eeuw onder de loep. Aan de hand van uiteenlopende kunstvormen als straataffiches, etsen, schilderingen, boekillustraties, foto's, pamfletten, filmprojecties en wassen beelden worden oorzaak en gevolg van tuberculose, syfilis en alcoholisme in de verf gezet.

Wat opvalt, is dat bekende kunstenaars als Rops, Massonet, Raemaekers en Cappiello een didactische bijdrage hebben geleverd aan de informatieverschaffing over het wel en wee van die ziektes, doorgaans in opdracht van overheden en instellingen. Een affiche (kleurenlithografie uit 1925) van Émile Martinet (Milo) symboliseert de Provincie Antwerpen als koningin-beschermster. Met een zwaard schermt ze een haveloos gezin - duidelijk verteerd door tbc - af van een grafkruis en een geraamte (de dood). In een affiche van de Brusselaar Marcel-Louis Baugniet, gemaakt voor de Belgische Nationale Bond tot Bestrijding der Tering (tbc), reikt een 'moeder-maagd'-figuur teringlijders de hand. Waarmee de barmachtige Bond zich opvallend met een bijbelfiguur laat identificeren.

Venerisch Gevaar
Dit soort van dramatische, sociale taferelen maakt deel uit van een strategie om het belang en de impact van de reddende instanties te onderstrepen. Ook het aanwakkeren van angst en afgrijzen voor de gevolgen van de kwalen was een van de gangbare thema's van de affichekunst. Een vuist die een slang (tbc) wurgt. Pietje de Dood die het raam openzet van een kamer vol baby's: 'Moeders wees slim, redt hen uit zijn handen'. En een affiche vol raadgevingen om langer te leven - alle middelen waren goed om het volk te overtuigen. De Nationale Bond tegen het Venerische Gevaar, onder de hoge bescherming van de koningin, afficheerde zelfs het eerste gebod van de syfilislijder: 'Laat u verzorgen'.

Verplicht nummer
En of het effect had? Als ingenieus product van getalenteerde kunstenaars heeft de illustratie zeker bijgedragen tot een grotere bewustwording van de dramatische plagen van de decennia voor en na 1900. Hun grote zichtbaarheid - met pamfletten en affiches in openbare ruimten - was een wapen in de (harde) strijd waarin de medische sector kennis en armen te kort kwam. Vergeet niet dat het genezende antibioticum pas met de Tweede Wereldoorlog België bereikte. Bij een op de twee mannen die tussen hun 25ste en 34ste stierven, was de oorzaak tbc, en bij een op de acht baby's. Tienduizenden stierven voor de Eerste Wereldoorlog jaarlijks aan geslachtsziekten.

Het gebrek aan hygiëne bij de arme bevolking, de prostitutie en de drankverslaving, het waren stuk voor stuk fenomenen die blijvend gevoed werden door maatschappelijke situaties. De prostituee was de gestigmatiseerde schakel in de verspreiding van syfilis; de drankverslaving doorgaans het gevolg van onstuurbare, huiselijke ellende. Daarom waren doeltreffende preventiecampagnes ook broodnodig om jong en oud ervan te overtuigen dat het fatale gevaar niet ver om de hoek lag.

De meest aanmoedigende van de uitgestalde affiches om het geluk een duwtje in de rug te geven, is ongetwijfeld de (duidelijk gebruikte) ­affiche uit 1906 in art-nouveaustijl van de Nationale Loterij. Je kon 250.000 oude Belgische franken winnen in een trekking ten voorde­le van kinderen met tuberculose.

Zoals veel affichekunst toont, werd vooral de informatieopdracht van een preventiecampagne niet uit het oog verloren. "Teering is ene besmettelijke ziekte. Zij wordt overgebracht door de uitwerping van fluimen, hoest, besmette melk,..." Op de tentoonstelling in het stadhuis leert u alles uit instructieve panelen. Over het gevaar van drankverslaving werd eenzelfde toon aangeslagen. Alhoewel. De tentoonstelling miste de kans niet om ook de dualiteit van het negentiende-eeuwse affichegebruik te laten zien. Sierlijke, zelfs verleidende dames, die charmant nippen aan een glaasje Boch de Koekelberg, een Orange Bitter, elixir, absint en champagne: de commercie spaarde man noch vrouw.

Scenografisch wordt in het stadhuis alles vrij natuurlijk uitgebeeld, door de affiches niet achter glas te hangen - sommige zijn zelfs licht verscheurd gerecupereerd. Ze hangen ook wat hoger dan normaal bij een tentoonstelling, zoals ze destijds ook op muren in tavernes en gemeentehuizen hingen. En dan is er nog het gordijn van koorden, een verwijzing naar het 'medisch kabinet' met rood fluwelen gordijn in de kermiskramen, waarin de aandoeningen door venerische ziekten in was werden uitgestald. In het stadhuis staat een hele reeks van zulke afgietsels met de meest schabouwelijke verzweringen en sjankers, afkomstig uit het Brusselse Museum voor Geneeskunde (ULB-Erasme).

Ze roepen het Spitznermuseum weer tot leven, zoals ook een muurgroot schilderij van Delvaux laat zien. Het was overigens een verplicht nummer voor soldaten om dergelijke wassen collecties te gaan bekijken om ze op de 'gevaren der verleiding' te wijzen als ze buiten de kazerne waren. Zelfs het Rode Kruis en de Wezenhuizen deden een oproep om deze hoogst wetenschappelijke fenomenen bij de foorkramers te gaan bekijken. De beste therapeutische formule, die slechts één (reddende) ziekte verspreidde, was de angst. Al pakte Félicien Rops het in zijn etsen en heliogravures duidelijk anders aan. Zijn Liefdesinwijding en Mors syphilitica zijn veeleer sarcastisch dan informatief.

:: Santé! Gezondheid? loopt nog tot en met 14 januari 2007 in het stadhuis van Brussel op de Grote Markt. Elke dag behalve maandag van 10 tot 17 uur, gesloten op zondag 24 en 31 december. Kaartjes kosten 2 tot 5 euro, gratis tot 12 jaar. Meer info en gidsbeurten: 02-279.64.45