Symbolisme in België: het recht om in stilte te dromen

In iets wat op een ijsblauwe koelcel lijkt, heeft de expositie Het symbolisme in België tweehonderd betekenisvolle kunstwerken uit de periode 1886-1914 aan de muur hangen. Het is er stil, er is amper tekst. De werken, en de stilte, nodigen uit tot dromen.

België staat niet alleen met een enorme erfenis aan plastische kunst die gecatalogeerd wordt als 'symbolisme', maar de Belgische verzameling heeft wel aanzienlijke renommee. Vijf jaar geleden publiceerde Michel Draguet, de hoofdconservator van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, een essay, dat vorige week bij het Mercatorfonds in een nieuwe en uitgebreide versie van de persen rolde. Het symbolisme in België was rijk gestoffeerd met schatten uit musea en privécollecties, genoeg om er de lentetentoonstelling van het Brusselse mu­seum aan te wijden.

Als vernieuwende 'internationale stijl' ontstond het symbolisme in 1886 haast gelijktijdig in heel Europa: afstand nemend van het realisme, flirtend met het neo-impressionisme, en vooral puttend uit wat de Wiener Secession koesterde. Het literaire symbolisme droeg daarbij het vaandel (beginnend met Mallarmé, bij ons gevolgd door Maurice Maeterlinck en Émile Verhaeren). De plastische kunstenaars volgden - in ons land met etsen, houtskool, olieverf, gips, brons- en marmersculpturen, glas, keramiek, zelfs sgraffiti (fresco's) op huizen. Alle materia­len leenden zich tot de 'dromenvangers' van werken met symbolische betekenis.

Crisis
Meesters als Fernand Khnopff, Félicien Rops, Jean Delville (het affichebeeld is zijn 'Orphée mort'), Émile Fabry, Odilon Redon, Gustave Max Stevens, William Degouve de Nuncques, Julien Dillens, Gusta­ve van de Woestyne, Léon Spil­liaert, George(s) Minne, Eugène Laermans en vele, vele anderen affirmeerden zich als genieën die hun fantasieën in beelden vingen. De favoriete thema's spraken voor zich: de identiteitsontdekking van de vrouw, de androgyn en de dood. De marginalen: van zwerver tot Christus. De herontdekking van culturele en oude waarden, zoals het christelijke geloof. Het zich afzetten tegen het bourgeois­leven. En vooral ook de terugkeer naar de natuur, en de band tussen mens en natuur. Soms oer-Germaans, met de mooie muziek van Wagner als leitmotiv. En de bewondering voor het primitieve: het ongerepte Afrika deed dromen. Dat waren stuk voor stuk herkenbare thema's in tijden van zware crisis in de stad.

Rodenbach schreeuwde het overigens al in Le règne du silence (1891): "De stad is dood, onherstelbaar dood! Van een trage bloedarmoede en een geheime smart. Dag na dag, van verveling door alleen-zijn..." Het symbolisme bracht opnieuw wat leven in de brouwerij. De kunststroming mag gezien worden als een soort zuurstoffles om de zeeëndiepe economische en maatschappelijke crisis te kunnen overleven, om adem te kunnen halen. Wegdromend van de realiteit. Een nieuw houvast, met respect voor traditie, maar zwevend in dromerijen.

Satan
Hoe dit alles terug te vinden is in de tentoonstelling? Het zelfportret van Émile Fabry, naakt liggend in een gloed van bruinrood gebakken aarde, zet de toon bij de ingang. Enkele citaten van symbolistische schrijvers volgen. De sfeer wordt met woorden geprikkeld. En dan volgen een aantal thema's elkaar op. In feite onnodig, omdat de intensiteit van de beleving van deze tentoonstelling hoofdzakelijk komt van ieder object apart. Met elk werk dat zijn eigen idee - het uitgezuiverde idee achter het symbolisme - etaleert. Daarom is de stilte in de zaal ook zo belangrijk: om mee te kunnen denken en dromen. En een houvast te vinden. Een betekenis aan het leven te kunnen geven.

De vrouw die op het doek 'Luisterend naar muziek van Schumann' zichtbaar geniet van de muziek, spreekt boekdelen. De hand die op de piano speelt, ligt ver achter haar, in hetzelfde, voelbaar verstikkende bourgeoissalon. Je hoort de muziek. Je voelt haar dromerijen. Dit is Khnopff op zijn best: alles suggererend wat niet zichtbaar is, maar essentieel.

Jacob Smits schilderde Christus (met gulden aureool), mee aan tafel zittend bij boer en boerinnen: 'Het symbool van de Kempen' (1901). Die eenvoud, en die gods­erkenning, daar gaat het ook om bij het symbolisme. Het mysterieuze licht dat voor een mystiek genot zorgt.

Zoals op het maagdelijk witte marmer van Julien Dillens, een grafmonument dat een pubermeisje uitbeeldt. Geknield. De ogen gesloten. De verwelkte bloemblaadjes vallend uit haar handen. Bij de vele, al dan niet imaginaire portretten van vrouwen is eenzelfde teneur waar te nemen. Ook Félicien Rops en zijn 'Verzoeking van de Heilige Antonius', beschouwd als hét sleutelwerk van de hele symbolistische beweging, past in de rij, maar hier worden de vrouw, het geloof en het duivelse in één doek gecombineerd. Van Fernand Khnopff - ontelbare keren aanwezig in deze verzameling - is er onder meer de heliogravure 'Pallentes radere mores', waarin een vrouw bedreigd wordt door een slang. Of is het de slang die uit haar kruipt?

Bij George Minne komt de smart dan weer dramatisch vaak naar voren: met ingetogen, geknielde figuren en treurende moeders. En dan lonkt Satan om de hoek. Zie bijvoorbeeld de grote triptiek 'Perversiteit' van Eugène Laermans, waarop twee vrouwen elkaar innig kussen, terwijl de galgen wachten.

Op 'Het betoverde bos' (1898) van Degouve de Nuncques drijven angstaanjagende boomwortels boven een moeraslandschap, en toch straalt het beeld rust en natuurkracht uit. Nog maar eens het bewijs dat het Belgische symbolisme een voortzetting was van een romantisch ideaal, en het symbool bij uitstek dat de Germaanse traditie geworteld zit in onze nationale kunst.

:: Het symbolisme in België, tot en met 27 juni in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, Regentschapsstraat 3, 1000 Brussel. Van dinsdag tot en met zondag van 10 tot 17 uur (gesloten op 1 mei). Het gelijknamige boek (uitg. Mercatorfonds) kost 49,95 euro.
Meer op www.expo-symbolisme.be of 02-508.32.11

Activiteiten in het museum

• Lezing/cursus in samenwerking met Amarant: 'Gustave van de Woestyne', door Peter De Smet, op vrijdag 30 april, 7, 21 en 28 mei van 14 tot 16.30 uur (meer op 070-23.30.48)
• Wandelvoordracht voor jongeren en volwassenen, op zaterdag 24 april en 8 mei, telkens om 14.30 uur (duur 1,5 uur) (meer op 02-508.33.33).
• Wandelvoordracht van Broodje Brussel, op donderdag 22 april van 13 tot 14 uur (meer op 0800-13.700).
• Leerpakket voor leerkrachten en leerlingen (meer op ww.extra-edu.be).