VUB-rectoraat legt geheimen van Renaat Braem bloot

Tijdens de Brusselse Open Monumentendagen op 16 en 17 september is voor het eerst ook het rectoraat van de Vrije Universiteit Brussel voor het grote publiek toegankelijk. Tegelijk verschijnt een heel mooi fotoboek van dit merkwaardige gebouw, het laatste grote werk van de architect Renaat Braem.

Het VUB-rectoraat, die mysterieuze bakstenen ellips, laat geen enkele bezoeker onberoerd. Wie er binnenstapt, kan niet anders dan onder de indruk zijn van de betonnen luifel, van de vreemde, haast organisch aandoende hal met al die aarde- en hemelkleuren en met die opmerkelijke spiraalvorm als bakstenen muurtableau. Nog merkwaardiger is de uitwerking van de verdiepingen, met bevreemdende muurschilderingen en nérgens een rechte muur. Het Administratie- en Rectoraatsgebouw van de Vrije Universiteit Brussel is het laatste grote werk van de architect Renaat Braem (1910-2001). Het werd gebouwd van 1971 tot 1976 op de noordoosthoek van de twintig hectaren grond die de VUB kreeg toegewezen na de afsplitsing van haar moederuniversiteit, de ULB.

Renaat Braem kreeg de opdracht en ging in eerste instantie aan de slag met de basisfilosofie van de jonge universiteit, namelijk het organiseren van onderwijs volgens de principes van het a-dogmatische, anti-autoritaire en open Vrij Onderzoek. Braem, leerling van Le Corbusier, vond zich terug in deze filosofie. Hij concipieerde voor de VUB een gebouw, dat niét versierd werd met symbolen, maar dat zelf één groot symbool zou worden van de kosmos, de schepping, de lotsbestemming van de mens, de hoop op en het streven naar een betere wereld. Braem vond dat het gebouw "een symbolische vorm moest hebben die aansluit bij de meest primaire wetenschappelijke waarheid, de meest primaire grondvorm die in de natuur voorkomt. Dit sluit de rechthoek uit, die een opzettelijke ordenende wet uitdrukt, een vorm van dwang."

Braem kiest voor een ellipsvorm van het gebouw, die volgens hem dynamischer is dan de cirkel en oneindig veel verschillende vormen kan aannemen, terwijl de cirkel slechts één centrum heeft en hierdoor volledig bepaald is. Centraal in de ellips voorziet hij de technische ruimtes met liften, trap en sanitair, terwijl daarrond grote, open bureauoppervlaktes moesten komen. Jammer genoeg hield de opdrachtgever voet bij stuk en wou hij de verdiepingen onderverdeeld zien in honderden afgesloten bureautjes, iets wat de ruimtelijkheid van het interieur zeker niet ten goede kwam. Braem ontwierp zelf de muurschilderingen, die de evolutie van aarde en mens symboliseren. Op de gelijkvloerse verdieping heb je zo de oerelementen, de eerste verdieping beeldt het ontstaan van het leven uit, de tweede toont primitieve plantengroei en dieren. Op de derde verdieping verschijnt de mens, terwijl de vierde verdieping diezelfde mens toont in zijn strijd voor zelfontwikkeling. De vijfde verdieping is een ode aan het einddoel: de vrije mens in een crea­tieve, denkende omgeving.

Braems symbolentaal zien we ook terug in de magistrale betonnen luifel boven de hoofdingang; het zijn tekens die onder meer afkomstig zijn uit de bouwsymboliek en uit de vrijmetselarij, maar evengoed uit een meer universele symbolentaal. En er is die knipoog: drie paraplu's boven elkaar... Hierover schreef Braem dat "de werking van een administratie toch grotendeels het openen van paraplu's is."

Engagement met een visie
Renaat Braem (1910-2001) is een van de belangrijkste naoorlogse architecten van België. Als jonge beeldenstormer en later ook als vertegenwoordiger van het modernisme - zijn stagemeester en grote voorbeeld was Le Corbusier - slaagde hij erin door zowel zijn utopische, theoretische werken als zijn in het echt gebouwde architectuur controverse op te wekken. Architectuur moet ten dienste staan van de ontvoogding van de mens, was zijn motto.