Sebastian Nübling (Ilona, Rosetta, Sue): 'Zonder job ben je niemand'

Geen job, geen perspectief: de filmregisseurs Aki Kaurismäki, Luc & Jean-Pierre Dardenne en Amos Kollek kropen al in de hoofden van Ilona, Rosetta en Sue om te tonen hoe dat voelt. De Duitse theatermaker Sebastian Nübling zet deze personages uit verschillende contexten nu naast elkaar om een erg actuele universele waarheid te vertellen: dat we weer moeten gaan samenleven.

Zowel in Drifting clouds (1996) als in Rosetta (1999) en Sue (1997) worden de gevolgen van werkloosheid genadeloos in beeld gebracht. Sebastian Nübling verknipt in zijn stuk Ilona. Rosetta. Sue. – een coproductie van de KVS, de Münchner Kammerspiele en de Estse theatergroep NO99 – de drie films zodat je hun hoofdpersonages op een parallelle manier kunt zien ontwikkelen, of beter, afglijden. Want alle drie moeten ze strijd leveren om het hoofd boven water te houden in een samenleving waar alles draait rond carrière maken en geld. "Zo kan ik de gelijkenissen in de verf zetten, want ze moeten allemaal een job zien te vinden, solliciteren, omgaan met statusverlies. Dat is niet louter een financiële aderlating, het brengt ook hun positie in de samenleving in het gedrang. Eigenlijk ben je zonder job niemand, je hebt geen stem meer, je bent alleen."

Waarom precies die drie personages?
Sebastian Nübling: Ik was al langer vertrouwd met de trilogie van Amos Kollek, waarin Anna Thomson telkens een jonge, aan lagerwal geraakte vrouw speelt die verloren loopt in de grootstad New York: Sue (1997), Fiona (1998) en Bridget (2002). Zeker Sue was een van de meest mistroostige films die ik ooit zag. Een viertal jaar geleden overwoog ik er een theateradaptatie van te maken. Maar tijdens de repetities van Three kingdoms, mijn vorige stuk, bracht actrice Mirtel Pohla me op de hoogte van het bestaan van Rosetta van de broers Dardenne en begon het me te dagen dat het een beter idee zou zijn om personages van andere filmmakers toe te voegen die met dezelfde problematiek worden geconfronteerd.

De drie vrouwen gaan elk op een andere manier met hun situatie om: sommigen zijn strijdbaar, maar Sue…
Nübling: … vecht niet. Ze lijkt wel verlamd. Dat was voor mij het interessantste aspect aan haar verhaal, veel meer dan dat ze alleen nog maar kan communiceren door seks te hebben met onbekende mannen. Ze wordt gewoon weggeblazen. Wanneer ze uiteindelijk sterft op een bankje in het park ziet dat er zelfs schrikwekkend ondramatisch uit. Ze geeft nooit de indruk dat ze wil vechten voor het recht om opnieuw in de samenleving opgenomen te worden. Ze is haar band met de wereld volledig kwijt en geeft het dan maar op. Wat de drie personages typeert is dat er niemand voor hen is. Geen enkele maatschappelijke structuur zorgt voor hen. Geen enkele regering helpt hen uit de nood. Dat is het sterkst aanwezig in Sue, dat zich afspeelt in de VS, waar de sociale zekerheid het minst uitgebouwd is.

Ze lijkt wel de antipode van Rosetta, die er ondanks haar aan alcohol verslaafde moeder alles aan doet om een job te vinden.
Nübling: Ja, dat was ook het idee. Hun situatie is ook anders: Sue verliest haar job, Rosetta tracht er een te vinden, en de film van Kaurismäki gaat over een koppel waarvan de partners allebei hun job kwijtspelen door de crisis, zodat hun relatie onder hoogspanning komt te staan.

De film van Kaurismäki was destijds, na het ineenstorten van de Sovjet-Unie, een reactie op de stijgende werkloosheidscijfers in Finland. Uw stuk komt er nu die cijfers haast overal in Europa de pan uit swingen. Hoe voegt u dat hedendaagse aspect toe?
Nübling: Door het vooral niet te benoemen, maar door te tonen hoe mensen die geconfronteerd worden met veranderende economische omstandigheden moeten leven met de consequenties, op het vlak van vriendschappen, van relaties… De drie films duren in totaal zes uur, het stuk maar twee. We verliezen dus iets, maar we winnen wel de mogelijkheid om tegelijk in drie levens te kruipen en dezelfde vragen te stellen. Wat is mijn plek in de samenleving? Is er nog wel een plaats voor mij? En ultiem: zijn we nog in staat om samen te leven?
Door de films te bundelen kan ik abstractie maken van de specifieke politieke omstandigheden: de Finse crisis van 1994, de Belgische politieke en economische context die de broers Dardenne inspireerden… Zo kwam er ruimte vrij om te focussen op het feit dat deze situatie niet eeuwig kan blijven duren. Dat is het verschil met de generatie van mijn ouders: die bouwden iets op en gingen ervan uit dat dat zou blijven bestaan. Maar die stabiliteit en zekerheid zijn we ondertussen kwijt. Ook daar gaat het stuk over.

Rosetta en Sue leveren een gevecht, of net niet, met hun innerlijke demonen. Wat is de meerwaarde van het koppel uit Drifting clouds?
Nübling: Nadat ze hun jobs verliezen, slagen ze er in eerste instantie nog in hun relatie redelijk stabiel te houden, want zij hebben een thuis. Ze hebben een reden om niet op te geven. Toch drijven de omstandigheden hen uit elkaar. In de film komt het uiteindelijk nog goed tussen hen, in mijn stuk niet. Dat is het verschil met twintig jaar geleden: de solidariteit is intussen afgebrokkeld, zeker in landen die nog geen Griekenland of Spanje zijn. De kloof tussen arm en rijk wordt steeds groter. Dat heeft niets met solidariteit te maken, maar met nemen wat je kunt krijgen. Solidariteit bestaat alleen nog tussen mensen die niets hebben of die alles hebben, terwijl ze natuurlijk zou moeten bestaan tussen mensen die hebben én die niet hebben. Daarom eindig ik ook met de Billy Bragg-song over hetzelfde thema: 'To have and to have not'.

Billy Bragg zei onlangs in AGENDA dat er in die dertig jaar sinds de release van dit protestlied tegen het Thatcher-regime, dat de kloof tussen arm en rijk cultiveerde, niet veel veranderd is. Waar zit de hoop?
Nübling: Dat is het nu net: het is heel onduidelijk hoe we de situatie moeten aanpakken. Vandaar dat de toon in Ilona. Rosetta. Sue. pessimistisch is. Maar anderzijds ben ik wel mee met de analyse die de Engelse socioloog en politieke wetenschapper Colin Crouch maakt. Hij introduceerde het concept 'postdemocratie' en zegt dat de oplossingen liggen in het opnieuw omarmen van de basis van onze politieke structuur. Dat betekent inbreken in onze politieke partijen om ze van frisse ideeën en armslag te voorzien in plaats van af te geven op de politici. Akkoord, er zijn corruptiezaken, en de grens tussen de politiek en het bedrijfsleven is te vaag geworden, maar dat zou ons volgens Crouch niet mogen afleiden van ons vroegere ideaal: mensen samenbrengen rond ideeën en daar structuren rond creëren. Ik geloof heel sterk in de macht van sociale groepen. In het theater breng ik constant mensen bijeen rond de vraag: hoe leven we samen en hoe willen we samenleven? Ik drijf dus tegelijk op hoop en wanhoop. Op economisch vlak en op wereldschaal lijken we gefaald te hebben, maar op kleine schaal is echt samenwerken met mensen heel bemoedigend. Als kunstenaar kan ik echter alleen maar discussiemateriaal aanreiken, geen oplossingen.

Ilona, Rosetta, Sue

data: 8 & 11>15/2 om 20.00 + 9/2 om 15.00

tickets: €13/16/17/20

talen: EN + DE + EE/boventiteld in het NL & surtitré en FR

waar: KVS_BOL