Anders omgaan met geld: antropoloog Paul Jorion krijgt VUB-leerstoel

Sinds de financiële crisis ook veel eurolanden diep in de schulden duwt, is 'ethiek' in de bankenwereld een populair thema. Met een nieuwe leerstoel Ethisch Bankieren wil de Vrije Universiteit Brussel de fundamenten van het westerse financiële systeem onder de loep nemen en – als het even kan – maatschappelijke verandering teweegbrengen.

H et uithangbord van de leerstoel 'Stewardship of Finance', die vijf jaar zal lopen, is de in Bretagne wonende Brusselse antropoloog Paul Jorion.

In 2008 werd Jorion in de Franstalige media tot het sterrendom gekatapulteerd omdat hij de Amerikaanse financiële crisis, die al snel naar Europa zou overwaaien, niet alleen glashelder kon uitleggen, maar die crisis ook nog eens voorspeld had in zijn boek Vers la crise du capitalisme américain? uit 2007. Het vraagteken in de titel bleek later overbodig.

Jorion maakte van op de eerste rij mee hoe het Amerikaanse bankwezen zichzelf de vernieling in reed. In 2005 ging hij aan de slag als risico-expert bij de Californische vleugel van de bank Countrywide Financial, indertijd de grootste verstrekker van wat later rommelkredieten bleken te zijn, leningen die door een kettingreactie tot de instorting van het financiële systeem leidden toen bleek dat ze niet terugbetaald konden worden.

Zijn vorming als sociaal antropoloog en zijn kennis van de sector - hij was al een jaar of tien aan de slag in de bankwereld - hadden Jorion ertoe gedreven zich binnen te wurmen in de Ground Zero van de financiële ramp die toen al onafwendbaar was. Zo'n beetje als een oorlogscorrespondent aan het front, zeg maar. Als de man vandaag zegt dat het kapitalisme op sterven na dood is, dan dient dat niet noodzakelijk met een korreltje zout genomen te worden.

Speculeren
Dat Jorions stellingen omstreden zijn, weet ook VUB-rector Paul De Knop. Tijdens het openingscollege van Jorion begin oktober, dat op een grote toeloop kon rekenen, zei De Knop dat hij het niet noodzakelijk eens was met de professor, maar dat hij wel volledig achter zijn aanstelling staat. "Omdat we academische vrijheid en onafhankelijk, kritisch onderzoek hoog in het vaandel dragen."

Daarmee doelt De Knop op de financiële steun van zes verzekeringsmaatschappijen, die met de inhoud van de leerstoel niets te maken zullen hebben. De sponsoring kadert in de bredere poging van de universiteit om door privéfinanciering minder afhankelijk te worden van overheidsgeld.

Wat wil Jorion, die eerder al doceerde aan de universiteiten van Cambridge en Paris VIII, diets maken tijdens de vijftien colleges die hij dit academiejaar krijgt? "We moeten een manier uitdenken om het geldwezen opnieuw sociaal nuttig te maken," zegt Jorion aan BDW. "Het einddoel van bankieren moet herbekeken worden. Het kan niet zomaar gaan over louter winstmaximalisering, want dat is uitgedraaid op een catastrofe. Ook speculeren, het wedden op prijsschommelingen van producten, dient enkel de belangen van de bankiers. Bankieren heeft echter een rol te spelen in de maatschappij en zou zich daarnaar moeten schikken. Dan zouden we al een heel eind verder staan. Net zoals men van de wiskunde zegt dat ze ten dienste staat van de wetenschap, moet het geldwezen ten dienste staan van de economie en van de maatschappij. Zo'n notie moeten we opnieuw populariseren. Het doel van de leerstoel is een andere manier van bankieren uit te denken en te promoten."

Verandering
Aan de rechtenfaculteit wordt ondertussen al een tijdlang nagedacht over een ethisch verantwoorde financiële dienstverlening. Leerstoelcoördinator en voorzitter van de vakgroep Privaat- en Economisch Recht Koen Byttebier wijst zijn studenten bijvoorbeeld al jaren op de buitensporige risico's waartoe verschillende praktijken in de financiële sector leiden. Bovendien loopt momenteel doctoraal onderzoek naar de toepasbaarheid van islambankieren in ons systeem, waarin een intrestverbod het onmogelijk maakt om geld te verdienen aan de behoefte van een ander. "Ethisch bankieren is hot," zegt onderzoeker Tom Wera, Byttebiers assistent. "Er wordt met arendsogen naar onze faculteit gekeken."

Mogen we de VUB stilaan gaan zien als een broeihaard van maatschappelijke verandering? Dat is alvast de hoop van Paul Jorion. "Het zou inderdaad heel mooi zijn als dit allemaal leidt tot bewustzijn en hervorming. Dat is ook enigszins de bedoeling geweest van de oprichters van de leerstoel. Bovendien is Brussel, gezien de nabijheid van de Europese instellingen, de aangewezen plek voor de discussies die we zullen voeren. Daarom zijn de lessen ook in het Engels, zodat bijvoorbeeld eurocraten ook kunnen volgen. Er is niet enkel aan studenten gedacht."

Gastsprekers dit semester zijn niet de minsten: onder anderen EU-commissaris voor Handel Karel De Gucht, topman van de Nationale Bank Luc Coene en de Franse topeconoom Jacques Attali moeten een aanzienlijk publiek trekken. De lessen en gastcolleges zijn overigens toegankelijk voor het publiek.

Tussendoor schrijft Jorion een wekelijkse column voor het economische katern van het Franse dagblad Le Monde en is hij hoofdredacteur van de financiële blog die hij in 2007 opzette en die vandaag een tiental medewerkers heeft. Maandelijks trekt de blog zo'n 150.000 unieke bezoekers, "en meer wanneer de beurs het slecht doet."
Aan de vooravond van zijn openingscollege verscheen Jorions laatste boek in een hele reeks. En we waren het bijna vergeten: volgende maand verschijnt een heus stripverhaal over de economische crisis, met Jorion als scenarist. Een man met een missie, zo blijkt.

"Sinds het begin van de crisis is de algemene tendens, en zeker in de politiek, dat het allemaal te moeilijk is om uit te leggen aan het grote publiek. Daar ben ik het absoluut niet mee eens. Ik vind het uiterst belangrijk dat mensen weten wat er gaande is, opdat ze de beslissingen van politici of economen begrijpen en naar waarde kunnen schatten. Dat is au fond de erfenis van de verlichtingsfilosofie: dat we de condition humaine kunnen verbeteren door kennis te vergaren die ons toelaat rationele en geïnformeerde beslissingen te nemen. De beste burger is een geïnformeerde burger."

Bijval
Brede besparingsgolven in vele euro­landen, een hoge jongerenwerkloosheid, groeiende armoede en massaal sociaal protest: het einde van de economische crisis lijkt nog niet in zicht. Is Paul Jorion hoopvol? "Ja, het gaat de goede richting uit. Toen ik in 2007 in Le Monde een oproep lanceerde tegen speculatie, kreeg die amper bijval omdat men vaak niet begreep waarover ik het had. Enkele weken geleden is een vergelijkbare tekst als die waaraan ik heb meegewerkt, ondertekend door honderdtwintig economen. Onlangs werd ik benaderd door een voorname Franse jurist die wilde meehelpen aan mijn project voor een economische grondwet. En studenten schieten me nu al aan met de vraag of ze mogen meewerken aan de uitbouw van de échte economische wetenschap waar het vandaag aan ontbreekt. Je verandert de wereld natuurlijk niet in een dag, maar er is vooruitgang. Ça marche."