Atelierbezoek: Annelies Vaneycken

Een artistieke en sociale nomade, zo zou je grafisch vormgever, lesgever aan Sint-Lukas Brussel en kunstenaar Annelies Vaneycken kunnen noemen. Wanneer we haar treffen in haar atelier in Komplot, is ze net terug van de Kinderkunstenfabriek in Genk, werkt ze aan een codesignproject in Kortrijk, treft ze de voorbereidingen van de groepsexpo Home & Asylum in het Elsense In-Between en pendelt ze voor haar artistieke activiteiten tussen Komplot – dat tien kunstenaars huisvest en waar ze haar atelier deelt met Filip Van Dingenen – en haar appartement. “Ik heb eigenlijk niet echt één atelier als uitvalsbasis. Mijn werk is verspreid over verschillende plekken. Zo’n mobiel atelier past prima bij mij. Vasthangen aan één werkplek vind ik niet inspirerend. Ik heb input van buitenaf nodig: andere culturen, reizen, veldwerk.”

Op haar website staat de toepasselijke omschrijving “little refugee”: “Iemand heeft me ooit zo genoemd, maar er zit wel waarheid in. Niet in negatieve zin, dat ik dingen uit de weg zou gaan of de gemakkelijke weg zou kiezen. Je mag het zien als een verwijzing naar de behoefte om mijn territorium te vergroten. (Lacht) Af en toe moet ik weg uit het systeem hier om mijn hersenen weer wat lucht te geven. Dat hoeft niet buiten België te zijn, dat kan via een kinderworkshop, of door even bij de boeren te gaan wonen.”
Het nomadische bestaan heeft ook zijn tol. “Ja, als je terugkeert van een project in het buitenland heb je wel een aanpassingsperiode nodig. Dan sta je in het begin wel als een soort buitenstaander naar je vrienden te kijken als naar een Sex and the city-achtige soap. Maar na twee weken is dat natuurlijk weer in orde. De variatie die ik ervaar voedt me wel, maar soms heb ik ook rust nodig. Al ga ik dan niet in de zetel zitten om in een boek te kijken. Ik ben dan weg en ik kijk naar mensen, naar al die verhalen. Om in het leven van iemand anders te duiken hoef je niet ver te gaan. Elke plek is anders en elke mens is anders.”

(Komplot)

De kiem voor de drang om andere sociale en culturele contexten te exploreren is te vinden in het invloedrijke manifest First things first (1964) van de Brit Ken Garland. “Na de Tweede Wereldoorlog zag hij de economie exploderen. De commerciële markt werd almaar groter en de grafisch ontwerper werd vanuit een bepertke visie ingeschakeld om de branding en logo’s te ontwikkelen. Garland protesteerde tegen die eenzijdige positie ten dienste van de commercie en de economie, door de vormgeving net ten dienste te stellen van algemene zaken als de maatschappij, educatie, welzijn... Daar ben ik me meer en meer op gaan toeleggen, en dat is nog steeds waar ik voor sta. Ik wil alleen de dingen doen die ik echt wíl doen. In die optiek ontdekte ik ook het auteurschap van de grafisch ontwerper. Meestal komt een klant naar jou met een probleem, vooral op het vlak van communicatie, en jij moet dat oplossen. Maar eigenlijk kun jij ook zelf een probleem detecteren, als individu. Neem nu het social design-project in Kortrijk, Oo o oh my Buda! Daar ben ik deel van een team van ontwerpers die werken aan de heropleving van het Buda-eiland, samen met de buurtbewoners, de eindgebruiker zelf, in dit geval de Kortrijkzaan. Mij interesseren vooral dat sociale aspect, de culturele wereld, andere culturen of de perceptie op de ander en heel die beeldwisselwerking die daarin aan de gang is. Door dat auteurschap is mijn vrije werk zich sinds 2007 stap voor stap gaan ontwikkelen.”

De grafisch vormgever als auteur, als antropoloog, journalist, onderzoeker, kunstenaar, verhalenverteller... Als brandpunt waar verschillende lijnen elkaar ontmoeten. Het is geen eenvoudige klus om de precieze omtrek van die opdracht te bepalen, maar vastomlijnd zijn Annelies Vaneyckens onderwerpen net zo min. Identiteit en beeldvorming zijn ongrijpbare entiteiten, die transformeren en hun dynamische potentieel tonen in de (conflictueuze) confrontatie met andere identiteiten. Het is een besef dat Annelies Vaneycken al vroeg heeft ontwikkeld. “Ik heb aan Sint-Lukas Brussel grafische vormgeving gestudeerd en ben daarna naar Amsterdam gegaan, naar het Sandberg Instituut. Daar heb ik mijn toenmalige vriend, een Amerikaanse Kroaat, leren kennen en met hem – en later ook zijn zus en vader – heb ik mijn grafisch bureau opgericht. Het was een tijd waarin veel plaatsen deel uitmaakten van mijn leven: wij zaten in Amsterdam, zijn zus zat in Londen, Zagreb was zijn thuis en ik pendelde op en af naar Brussel om les te geven. Zeven jaar lang ben ik gevoed door nieuwe codes, nieuwe ervaringen. Op de duur ben je niet meer die ene identiteit, maar een puzzel. Je kunt jezelf transformeren en uitbouwen zoals je wilt. Daar komt de naam van het grafisch bureau – dat ook de naam was van mijn afstudeerproject aan het Sandberg Instituut – Trans-ID vandaan: identity in transformation.”
Met al die inzichten componeerde Annelies Vaneycken een artistieke praktijk met een dynamische kern die langs alle kanten binnen te dringen is. Een verstrengeling van artistieke en sociale dimensies waar ze veel van zichzelf in legt. Met als resultaat fascinerende projecten als Expedition Francka (samen met Filip Van Dingenen – over migratie, ecologie versus economie, toerisme aan de hand van het verhaal van de Sloveense beer Francka die naar Frankrijk werd gehaald om er de berenpopulatie te vergroten, 2008), Beautiful dirt (over onze perceptie van de chaotische urbane architectuur van de Bergensesteenweg – 2009) en The Regenerators (samen met Irene Pittatore – over de rol die kunst en kunstenaars kunnen spelen in de gentrification van de interculturele, achtergestelde wijk Porta Palazzo in Turijn, 2012).

In elk van de projecten is de lokale context – en dus ook een artistieke inbedding – essentieel. Annelies Vaneycken is een soort nomade die niet één thuis heeft, maar vele. “Ik heb ooit deelgenomen aan een tentoonstelling over hedendaagse nomaden en wat hun thuis definieert: Home & Away, onder het curatorschap van Ann Van de Vyvere. Voor mij zijn het geen tastbare dingen die mijn thuis bepalen, maar herinneringen. Voor het werk dat ik daar tentoonstelde, Erasing Intimacy (2010), had ik twee objecten als metaforen voor stilte – het terugtrekken, het isolement – en warmte – het gezelschap. Voor mij vormen mensen, fijne momenten en ervaringen mijn thuis. Met de grens en de contradictie tussen het private en het publieke heb ik gespeeld door een krant te maken waarin die hele intieme zaken publiek werden gemaakt. Een soort roddelgazet.”

Komplot

Kranten zijn een terugkerende mal voor de projecten die Annelies Vaneycken ontwikkelt. “Absurd eigenlijk, want ik lees zelden de krant en kijk vrijwel nooit naar het nieuws. Ik hou wel van die bubbel waar ik dan in kan zitten.” Het ‘oude’ medium gebruikt ze om een mengvorm van objectiviteit en subjectiviteit te scheppen. Voor Réporter sem beiras (2011), een project waarvoor ze, gespreid over vier jaar, verschillende maanden in de sloppenwijken van Rio heeft vertoefd, nam ze de manier waarop de favela’s in de media worden geportretteerd op de korrel. De berichtgeving over criminaliteit, drugs en armoede counterde ze met muurkranten in het straatbeeld en in haar Jornal de artigos não lidos, een krant van niet-gelezen artikels. “Dat was af en aan: gaan verkennen, veldwerk doen, terugkomen, het idee verder uitdiepen. Ik heb daar enorm veel foto’s gemaakt en naar de verhalen van mensen geluisterd. Die heb ik thuis in thema’s ondergebracht – regen, wrakken... –, georganiseerd en vormgegeven door ze met elkaar te vermengen. Je brengt een idee, het is een nieuw verhaal waarvan jij de auteur bent.”
De fictie die daardoor ontstaat heeft relevantie: “Het is sowieso een subjectieve ervaring, maar de fictie is ook een dekking voor mijzelf. Wie ben ik om iets te zeggen over de situatie ginds of over die mensen. Ik heb hun sympathie gewonnen en heb veel teruggekregen. Ze hebben hun deuren voor mij geopend. Ik wil geen waarheid opdringen. Ik wil het net aantrekkelijk maken en openheid scheppen voor de verbeelding. Dat is het grote verschil met een reguliere krant: ik spreek niet over feiten, ik verkondig niet alles als één exclusieve waarheid.”

De focus van Annelies Vaneyckens werk is in de loop der jaren verschoven van identiteit naar perceptie. In haar Jornal de artigos não lidos ondervraagt ze die blik, maakt ze er een positiever verhaal van. Is het een roze bril waardoor ze kijkt? “Je leest in die verhalen ook over de armoede en de moeilijkheden. Ik heb de situatie als westerling proberen te begrijpen, maar kan dat onvermijdelijk alleen door de ogen van een buitenstaander. Het is de nieuwsgierigheid die mij drijft, de leergierigheid. Maar ja, ik ben vaak utopisch en naïef, ik zie vaak in alles het positieve. Alles is mogelijk! Het maakt niet uit wat het is, als ik er mijn hoofd op scherpstel, dan lukt het.”
Geduld is in de projecten die Annelies Vaneycken uitwerkt een deugd. “Die projecten hebben hun gisttijd nodig. Ik ben iemand die traag werkt. Ik doe heel veel dingen heel snel – mijn grafische werk, waar vaak deadlines mee gemoeid zijn –, maar voor mijn eigen projecten sta ik mezelf toe om in mijn eigen ritme te werken en in de diepte te gaan. Dat ben ik de mensen met wie ik werk wel verschuldigd.”
Je onderdompelen in een gemeenschap, niet gewoon kijken vanaf de zijlijn, vergt een emotionele hechting. “Da’s inderdaad een lastige kwestie. In Rio was het soms echt wel hard. Als je twee maanden aan een stuk, dag in dag uit in die situatie vertoeft, dan is die andere wereld die je kent weg. Je probeert een aantal mensen wel te helpen, maar anderzijds ben ik met artistieke dingen bezig. Ik ben geen dokter of sociaal werker. Soms moet ik mezelf ook duidelijk maken dat ik me daarvan los moet maken, want als je je al het leed van al die mensen te sterk aantrekt, dan raak je geen stap meer vooruit. Je moet voor een deel wel egoïstisch zijn om dan een project te ontwikkelen dat die ene naïeve druppel op een hete plaat kan zijn.”

Gemeente: Vorst
Komplot: Van Volxemlaan 295, Vorst, www.kmplt.be
Tentoonstelling: Home & Asylum (samen met Thomas Nolf, Meggy Rustamova, Einat Tuchman en Peter Van Goethem), 26/4 > 30/5, wo > za 12 > 18.00, In-Between, Elsensesteenweg 211, Elsene, www.piazza.me
Info: www.anneliesvaneycken.be / www.trans-id.be / www.pigeonpaper.org

Foto's © Heleen Rodiers