Jeroen Theunissen: 'Brussel, wereldstad tegen wil en dank'

Hoofdpersoon Griff komt uit Wales, heeft een goede baan, en is wit in een witte omgeving. Ama komt uit Ghana en heeft geen papieren. Ook het leeftijdsverschil is groot. Speelt u bewust met die grote tegenstellingen, die tegen clichés aanleunen?
Jeroen Theunissen: Ama gaat inderdaad mee met een oudere man, op wie ze verliefd wordt. Dat gebeurt in de werkelijkheid ook. Ze is een mooie jonge vrouw die van seks houdt. Is dat een cliché? Ik weet het niet. De personages spelen er zelf ook mee, stellen de clichés in vraag, maar maken er tegelijkertijd ook deel van uit.

Bent u zenuwachtiger voor de kritiek van lobbyist Thomas Tindemans dan die van de Ghanese kunstenaar Gorges Ocloo, tijdens het debat bij de boekpresentatie?
Theunissen: Ik ben daar niet zenuwachtig voor, wel benieuwd. Ik denk dat eerder Tindemans kritiek zal hebben, want het beeld dat ik van lobbyisten ophang, is niet zo mooi. Tegelijkertijd is het maar één personage. Ik zeg niet dat alle lobbyisten seksistisch zijn.

Of alle Ghanese vrouwen arm.
Theunissen: Ze is niet arm, ze komt uit een rijk milieu. Ik heb een Ghanese vrouw gekozen omdat dat een land is met een grote middenklasse is, om niet het clichébeeld van het arme Afrika te kiezen.

Uw werk wordt wel vaker maatschappelijk geëngageerd genoemd.
Theunissen: Ik probeer verhalen te maken die de wereld van vandaag beschrijven. Met het boek wil ik niet iets in de maatschappij veranderen. Dan moet je lid worden van Greenpeace.

Een schrijver reproduceert denkbeelden over de ander, ideeën die de lezer misschien niet eerder heeft gehad. Dan heb je toch een bepaalde verantwoordelijkheid?
Theunissen: Ik heb niet gezegd dat ik geen verantwoordelijkheid heb. Ik schrijf boeken met de bedoeling om mensen aan het denken te zetten over de maatschappij waarin wij leven. Maar het is niet mijn bedoeling om, pakweg, bepaalde ideeën over diversiteit in Brussel aan te klagen. Ik heb een liefdesverhaal geschreven dat zich afspeelt in Brussel, punt. Uiteraard denkt de lezer dan na over bepaalde zaken.

Griff staat op het randje van instorten als hij haar ontmoet, en komt tot het besef dat het leven niet alleen om werk draait.
Theunissen: Hij is lang gevlucht voor een soort volwassenwording. Hoewel hij zelf denkt dat hij een heel belangrijke man is, stelt hij niet zoveel voor: hij is een radertje binnen het grotere systeem. Seks beschouwt hij als een soort consumptie, tot hij merkt dat dat bijzonder leeg is. Dankzij Ama kan hij uit de bubbel treden die hij voor zichzelf gebouwd heeft.

Maakt dat Ama niet tot het prototype van de ‘manic pixie dream girl’: het meisje dat we al zo vaak in boeken en films hebben gezien, dat de mannelijke protagonist inzicht verschaft?
Theunissen: Maar zo is de realiteit ook.

Is het niet jammer om als schrijver die clichés te reproduceren?
Theunissen: Hij is evenzeer een cliché, dat van de rijke westerling. Veel relaties ontstaan vanuit een bepaald denkbeeld: je voelt je fysiek aangetrokken, of kijkt naar iemand op. Ik snap wel dat er kritiek zal komen op het boek: witte schrijver schrijft vanuit het perspectief van de zwarte vrouw, die dan nog met een rijke, oudere, witte man gaat. Dat is dan maar zo. Dat is ook hoe het gaat af en toe, toch? Zij overstijgt het cliché, net als hij, het toonbeeld van een cynische man.

Vorig jaar was er in deBuren nog een discussie waarin een Neder­landse zwarte schrijfster (Karin Amatmoekrim, red.) zei dat blanke schrijvers niet over zwarte personages mogen schrijven. Daar ga ik niet in mee: ik mag mijn fantasie gebruiken om te schrijven over wie ik wil. Waarmee ik me inderdaad bewust ben van alle clichés waar mijn personages mee te maken krijgen, maar ik neem ze wel ernstig, en geef ze de kans om de clichés te overstijgen.

Wat was het argument van de schrijfster in deBuren?
Theunissen: Dat witte schrijvers zwarte personages niet kunnen begrijpen. Wat ik een belachelijk argument vind.

Ik las een ander argument. Er worden weinig zwarte schrijvers gepubliceerd in het Nederlands taalgebied. De bundel ‘Zwart’ van Atlas Contact is eerder uitzondering dan regel. U lukt het, als witte schrijver, wél om het verhaal over een Ghanese vrouw te publiceren.
Theunissen: Ik denk net dat uitgevers staan te springen als een zwarte of allochtone schrijver met een verhaal komt, want de kans dat zo’n debuut verkoopt is groter. Als ik alleen witte personages zou kiezen voor mijn verhaal, zou ik misschien de kritiek krijgen dat ik alleen daarover schrijf. Of mag ik alleen over white males schrijven omdat ik zelf white male ben? Dat is nonsens. We moeten oppassen voor het soort politieke correctheid dat lijkt op preutsheid. Ik ga niet mee in het idee dat ik niet vanuit het standpunt van een jonge zwarte vrouw mag schrijven. Ik vind dat zeer etnocentrisch. Ik zou de schrijvers die in de bundel Zwart staan, nooit willen verbieden om het verhaal te schrijven van een witte man van ongeveer veertig, zoals ikzelf.

Vindt u dergelijke discussies interessant, of zou u het liever hebben over stijl?
Theunissen: Ik vind het interessant, op voorwaarde dat men niet met het vingertje gaat wijzen naar mij. Ook de discussie in de theaterwereld over Het leven en de werken van Leopold II, van de KVS, vond ik boeiend: ik voer het op in de les bij mijn theaterstudenten. Toen ik laatst vroeg of iemand het gezien had, stak een van mijn zwarte studenten haar vinger in de lucht. Ik vroeg haar of ze zich door de voorstelling aangevallen voelde, maar ze antwoordde: ‘Nee, waarom?’

Bedoelt u dat met die ‘preutsheid’?
Theunissen: Soms kom je in situatie waar je niet één op één kan denken. Bijvoorbeeld de scène in dat veelbesproken stuk, waarin een zwarte man op het podium staat en het alleen gaat over het feit dat hij een grote lul heeft. Als je dat persoonlijk interpreteert, dan zeg je: ‘oei, dat is racistisch’. Maar misschien weten we dat allemaal wel, en laten we het net daarom zien, om racisme te tonen.

Er zat veel ironie in die voorstelling, maar misschien is het daar nog niet de juiste tijd voor.
Theunissen: Ik vind het een grote onderschatting van je publiek om te denken dat men het persoonlijk zal interpreteren. Middelbare scholieren zouden alleen naar die voorstelling mogen kijken als ze er uitleg bij krijgen. Denk je nu echt dat die tieners niet in staat zijn om zelf te denken? Je zou kunnen zeggen: het moet in de klas gekaderd worden. Je zou ook kunnen zeggen dat België nog niet klaar is met zijn koloniale verleden. Dat is iets anders.

Is dat zo?
Theunissen: Als iemand mijn boek zal interpreteren als seksistisch omdat het hoofdpersonage seksistisch is, of als racistisch omdat ikzelf een blanke man ben, sorry, dan heeft het voor mij weinig zin. We kunnen discussiëren over de details, en over de manier waarop het is gebracht, maar in mijn boek is er geen één-op-­éénrelatie, net als bij die voorstelling. Ama is een cliché, ja, maar ze is meer dan dat. En Griff is een even groot cliché, maar ze ontgroeien dat beiden. Ze zegt op een bepaald moment ook tegen hem: ‘ben je nu niet blij dat je een zwartje hebt?’ Als de oudere vrouw bij wie ze poetst zegt dat ze ‘puur’ is, gaat ze daar ook tegenin. Ik had van haar een slachtoffer kunnen maken, maar je kunt niet zeggen dat ze dat is.

De zon klimt hoger boven het Luxemburgplein. In de felle zon bouwt een horecaondernemer zijn foodtruck op. Oesters, met een glas champagne voor vijf euro. Aan de ronde statafels zullen later eurocraten en stagiaires van de Europese instellingen een vorkje komen prikken, voor ze neerstrijken op de terrassen.

“Gisteren vertelde ik mijn eerstejaars dramastudenten dat ik een boek heb geschreven,” sluit Theunissen af. “Een van mijn studenten, die homo is, begon te morren toen ik vertelde dat het een clichématig heteroverhaal is. Die reactie kun je ook krijgen. Maar er zat ook een zwart meisje in mijn klas dat blij reageerde dat er een zwart personage in voorkwam. Dus hoe moet je daarmee omgaan, wat is de juiste manier? Als iemand het niet met mijn boek eens is, moet die het maar zeggen, zeer goed. Maar het slechtste wat je kunt doen is blanke schrijvers verbieden over zwarte personages te schrijven.”

Jouw huid van Jeroen Theunissen wordt donderdag 31 mei 2018 voorgesteld bij Passa Porta (passaporta.be) en is uitgegeven bij De Bezige Bij.

Jeroen Theunissen

• geboren in 1977 in Gent
• studeerde Germaanse talen aan de Universiteit Gent.
• werkte als leraar Engels en Duits
• vandaag heeft hij een deeltijdse baan als docent in de film- en theaterschool RITCS in Brussel
• januari 2004: debuteert met de roman De onzichtbare
• 2018: publicatie van de roman Jouw huid, die zich afspeelt in Brussel