Column Freddi Smekens: Zwanze

O nlangs verbaasde het me dat ik het in deze Brusselse Kroniek nog nooit over ons werkwoordje zwanze gehad had. Temeer omdat de zwans iets, zo niet alles, met een typische vorm van humor te maken heeft.

We beginnen met ons af te vragen wat dat zwanze of die zwans zo merkwaardig en haast onovertrefbaar maakt. Laat ik eens proberen om dat laatste zonder te zwanze neki ooit de doeke te doon. Daarnet gebruikte ik in dat verband het begrip humor. Natuurlijk heeft zwanze de bedoeling een glimlach op iemands gezicht te toveren. Maar evengoed kan men soms, wanneer men een heel serieus betoog aan het houden is, de opmerking krijgen: "Zaai na on 't zwanze of ni?!" Zwanze heeft dus een ruimere betekenis dan op het eerste gezicht mag blijken. Zowel ironie als zelfs een milde vorm van sarcasme kan de begrippen zwanze en zwans vorm geven.

Wanneer hebben we ons er voor het laatst op betrapt on het zwanze te zaain? Een eerste bedenking die ik daarbij maak, is dat we het meer uit een soort reflex of opwelling doen dan met opzet. Zo stelde ik onlangs iemand de vraag: "Ge kent toch da gruut weel on de Kestmet op het aainde van de Vismet?" Natuurlijk kreeg ik als antwoord: "Mo nateurlaaik! Vè wee pakte ma?!" Tot hiertoe niets aan de hand. Tot ik hardop de bedenking maakte: "Awel, ze zaain het naa on 't afbreike..." Mijn gesprekspartner keek me met een zweem van verwondering aan en sprak: "Wa hadde gepaasd? Da da doe vè e giel joer zou blaave stoen?" Om een duidelijk antwoord op die vraag te formuleren moest ik toch even nadenken. "Neije, da na ni," zei ik, "mo hoo doon ze da vè da bauveste kotche doe af t'hoele? Doeveu moote ze toch 'n lange lier hemme?!" De uitleg die ik daarop kreeg, sterkte mij in het geloof dat ik het zwanze en de zwans helemaal onder de knie had. "Mo menneke toch!" klonk het antwoord, "ze doon dei kotches stuk veu stuk no be­neije drooje en den moeke ze ze los." Waarna ik niet meer of minder dan "Ah bon?!" kon uitroepen.

Hetzelfde geldt natuurlijk voor het antwoord op de vraag waar de Belgische F-16-jachtvliegtuigen naar een oorlogsgebied worden verscheept. De zwans als ultiem wapen om er de Brusselse luim in te houden, dus. En ik wil daar graag aan toevoegen dat zwanze in de Brusselse betekenis van het woord niet altijd te maken heeft met grappen maken of ergens de draak mee steken. Volgens mij kan zwanze ook te maken hebben met het relativeren of inschatten van bepaalde voorvallen of eventueel zelfs droevige gebeurtenissen, maar ook met mildheid in onze beoordeling. Zo komt de opmerking: "Ge zaait on 't zwanze" veel minder kwetsend of beledigend over dan: "Ge zaait on 't leege."

Bij dat alles blijf ik er graag bij dat zwanze een typisch Brusselse vorm van communicatie is. In tegenstelling tot zievere, zoege en zaaike, die eerder tot het werelderfgoed behoren. En het mag wat eigenaardig klinken, maar wanneer ik deze laatste zin herlees, betrap ik mezelf erop wei on het zwanze te zaain. En ik kijk, bij alles wat voorafging, ook graag even om naar wat grote kunstenaars als Magritte en Bruegel allemaal niet afgezwanst hebben, met van die dubbele bodems waar we ons zo graag laten doorzakken.

Natuurlijk beperkt onze Brusselse humor zich niet tot louter zwanze. Maar ik wil niet voor mezelf houden, waarde lezer, dat zonder zwanze en alles wat erbij hoort, het leven heel wat ingewikkelder zou ogen.

Om te besluiten wou ik de opmerking maken dat echt zwanze in feite niets met kletspraat te maken heeft. En mocht ik de opmerking krijgen dat alles wat voorafging, iene gruute zwans es, dan zou ik mij niet anders dan vereerd kunnen voelen. Ik ben er namelijk rotsvast van overtuigd dat we aan ons zwanze als Brusselaar altijd en over­al herkenbaar en gerespecteerd zullen blijven.
In een van de volgende Brusselse Kronieken zal ik het graag over serieuws zaain hebben, maar het voorgerecht is hierbij alvast opgediend. In de hoop dat de vele zwanzeurs die we onder onze Brusselse lezers mogen rekenen, ni op heule tien gestampt zaain, wou ik afsluiten met een van mijn favoriete lijfspreuken: "Vee van de zwans!"