Antropoloog Vrielink: ‘Het blijft maar antiterreurmaatregelen druppelen’

Als rechtsantropoloog kijkt Jogchum Vrielink met een bijzondere blik naar het maatschappelijk debat. En hij zit niet om een mening verlegen. De oplossing voor straatseksisme en -homofobie in Brussel? “Lokvrouwen en lokhomo’s.” Racisme juridisch bestraffen? “Geen goed idee.” Een antisemitisch optreden in je gemeente? “Zeker laten doorgaan.”

Jogchum Vrielink (40), die zijn Friese voornaam deelt met slechts een handvol Nederlanders, is een goedlachse Nederbelg die zeventien jaar geleden naar de KU Leuven afzakte om er na zijn studies Bestuurskunde in Twente en Stockholm, Antropologie te studeren. Ondertussen is hij doctor in de Rechten en een van ‘s lands scherpste pennen als het op de verdediging van de grondrechten en de vrijheid van meningsuiting en vrijheid van godsdienst aankomt. Hij is onderzoeker aan de KU Leuven en gastdocent aan de Université Saint-Louis in Brussel.

In Pro Deo, zijn boek dat zonet van de persen rolde, bundelde hij een selectie van zijn columns. Een gesprek over vrijheid van meningsuiting, Dieudonné, seksisme en dubbele nationaliteit. Kan de batterij antiterreurmaatregelen die de regering aankondigt de vrijheid redden?

Zuhal Demir van de N-VA stelde recent voor om de dubbele nationaliteit af te schaffen. Dat zou de integratie en de loyauteit aan dit land moeten bevorderen. Vindt u dat een goed idee?
VRIELINK: "Ik ben zelf bezig met het verkrijgen van de dubbele nationaliteit – voor alle duidelijkheid: ik probeer de Belgische nationaliteit te krijgen – dus hopelijk schaffen ze het niet af (lacht). Maar je moet natuurlijk niet blind zijn. Er zijn wel degelijk problemen met de dubbele nationaliteit. Als partnerlanden aanspraak maken op landgenoten voor bijvoorbeeld de legerdienst, dan zit je met een loyaliteitsprobleem.

Tegelijk denk ik niet dat je het loyaliteitsprobleem oplost door de dubbele nationaliteit af te schaffen. Loyaliteit is niet beperkt tot een stukje papier. Stel dat je de dubbele nationaliteit afschaft - wat niet evident is omdat je bepaalde nationaliteiten zoals de Marokkaanse bijna niet kunt afstaan, zodat je die mensen met grote problemen opzadelt - dan nog schaf je de innerlijke loyaliteitsstrijd waarmee mensen kunnen kampen niet af.

Het is veel belangrijker om de basis voor het conflict af te schaffen. Je moet er met andere woorden voor ijveren dat mensen met een dubbele nationaliteit loyaal zijn aan dit land. In Amerika zweer je trouw aan de Verenigde Staten. Verder doet het er niet toe of je een andere nationaliteit hebt, zolang je eerste keuze Amerika blijft."

Bent u pleitbezorger van zo‘n eed?
VRIELINK: "Ik ben daar zeker niet tegen. Ik zou het zelfs fijn vinden dat er op de dag dat ik de Belgische nationaliteit krijg, een ceremonieel moment plaatsvindt waardoor ik een symbolische band met het land smeed."

Sommige mensen hebben het er moeilijk mee dat godsdiensten hoger in rang staan dan andere overtuigingen.
VRIELINK: "Mensen denken dat vaak, maar dat is niet zo. Ook niet-religieuze overtuigingen, zoals het atheïsme, feminisme en ecologische overtuigingen, zijn beschermd door de vrijheid van godsdienst en levensbeschouwing. Niet het onderscheid tussen religieus en niet-religieus is van tel voor de wetgever, maar de intensiteit van de overtuiging. Een hoofddeksel dragen uit religieuze overtuiging wordt terecht meer beschermd dan mijn overtuiging dat ik altijd en overal een petje moet kunnen opzetten omdat ik vind dat het me leuk staat.

Maar er gaan inderdaad wel eens stemmen op om de godsdienstvrijheid in de wet te schrappen, omdat de expressievrijheid en vrijheid van vereniging zouden volstaan voor godsdienstvrijheid. Die stelling gaat voorbij aan het gegeven dat de godsdienstvrijheid ook de juridische concretisering is van de scheiding van kerk en staat en bovendien de negatieve godsdienstvrijheid omvat: met welk ander recht ga je je – als niet-moslim – bijvoorbeeld verzetten tegen, pakweg, crèches die enkel halalvlees aanbieden? Het schrappen van de godsdienstvrijheid is trouwens een louter theoretische discussie. Als het al moeilijk is om de godsdienstvrijheid in de Grondwet te schrappen, dan is het al helemaal onmogelijk om dat op Europees en internationaal niveau te doen. Godsdienstvrijheid staat immers in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, het Handvest van de EU en in VN-verdragen, dus je zit er sowieso mee.

Toen ik pas in België aankwam vond ik het systeem van de erkende erediensten toch maar een vreemde bedoening. Vadertje staat zegt: ‘Jij wel, jij niet.’ Ondertussen heb ik er leren mee leven en valt er iets voor de bemoeienis te zeggen, omdat je zo ook een zekere invloed kan uitoefenen als staat. Maar het gevaar is natuurlijk dat dat te ver gaat. Voor de islam bemoeit de staat zich zelfs op theologisch vlak. Ik zeg niet dat die eisen afzonderlijk te zwaar zijn, maar het geheel is verregaand. Al kan een godsdienst natuurlijk financiering weigeren – dan moet hij aan geen criteria voldoen."

Laten we even heel concreet worden. U bent burgemeester van een Brusselse gemeente en u verneemt dat de antisemitische komiek Dieudonné optreedt in uw gemeente. Wat doet u? (In het verleden hebben Brusselse burgemeesters de komst van Dieudonné proberen te verhinderen, red.).
VRIELINK: "Ik zorg voor een forse beveiliging, maar het optreden gaat door. Ik stuur wel politieambtenaren in burger naar het optreden om te luisteren of hij juridisch niet over de schreef gaat – wat hij al meer dan eens gedaan heeft. Indien hij dat doet, vervolg ik hem eventueel.

De Raad van State in België is terecht zeer streng voor het nemen van zogenaamde preventieve maatregelen, waarbij je dus vooraf zoiets verbiedt, in Frankrijk is dat veel minder het geval. Hier in België mag je alleen ingrijpen als je de veiligheid onmogelijk kan garanderen. Maar je mag niemand de mond snoeren met het excuus dat ‘hij wel weer over de schreef zal gaan’. Tot hij foute dingen zegt, is er niets gebeurd en kan je als overheid niet optreden.

Je moet ook opletten dat je geen vetorecht geeft aan tegenstanders, het heckler’s veto heet dat in het Engels. Burgemeesters hebben in het geval van Dieudonné niet alleen schrik voor het opzwepen van het publiek, ze vrezen vaak ook tegenreacties. Maar daaraan toegeven is de wereld op zijn kop. De overheid moet er net voor zorgen dat die persoon in vrijheid kan spreken en dat de andere partij vreedzaam haar ongenoegen kan uiten.

In mijn boek vergelijk ik de preventieve aanpak met de dystopische maatschappij in de film Minority Report met Tom Cruise. Die gaat over een samenleving waarin misdaden kunnen voorspeld worden en potentiële misdadigers opgepakt tot blijkt dat toch niet alle potentiële misdadigers misdaden zouden plegen. Waarmee ik wil zeggen: hoe walgelijk de uitspraken van Dieudonné ook zijn, toch hebben we meer te vrezen van overheden die totalitaire sciencefiction tot staatsbeleid verheffen."

Na de reportage ‘Femme de la Rue’ van Sofie Peeters, die de intimidatie van vrouwen in de Brusselse Anneessenswijk aankloeg, kwam toenmalig minister van Binnenlandse Zaken, de CDH’ster Joëlle Milquet, met een fel omstreden seksismewet op de proppen. U schrijft: de enige verliezer is de vrije meningsuiting.
VRIELINK: "Niemand betwist dat zulk gedrag moet aangepakt worden, maar dat kon ook met de bestaande juridische middelen. Het is een kwestie ervoor te zorgen dat de wet wordt nageleefd. De seksismewet gaat overigens enkel over vrouwen, maar ook holebi’s hebben onder intimidatie op straat te lijden.

De beste methode lijkt me om - excuseer me voor het woord - lokvrouwen en lokhomo’s in te zetten en een lik-op-stukbeleid te voeren, zoals elders gebeurt. Als de daders niet meer weten of een kortgerokte vrouw een politieagente of een gewone passante is, dan zullen ze wel op hun woorden letten. Ik begrijp niet goed waarom dat hier niet gebeurt."

Unia, het vroegere centrum voor Gelijke Kansen en Racismebestrijding, heeft klacht ingediend tegen de beheerder van de Vlaamse Verdedigingliga op wiens Facebookpagina uitlatingen met racistische ondertoon werden gepost naar aanleiding van de dood van een jonge Limburger van Marokkaanse origine.
VRIELINK: "Het is niet aan mij om te oordelen of ze bestraft moeten worden, maar aan de rechter. Dat ik de posts op die Facebookpagina walgelijk vind doet hier niets ter zake. De vraag waarmee ik me bezighoud is de volgende: zijn de uitlatingen met onmiskenbaar een racistische ondertoon ook een overtreding van de racismewet? Om de racismewet te overtreden moet je actief aansporen tot haat en geweld. De meeste berichten die ik zag op Facebookpagina deden dat niet.

De vraag die we ons kunnen stellen is ook of je nog iets bereikt met een gerechtelijke vervolging. Voor mijn doctoraat heb ik gesproken met daders en slachtoffers van racistische meningsuitingen. Een veroordeling was noch voor de ene noch voor de andere positief. De slachtoffers klaagden dat ze niet aan bod gekomen waren tijdens de rechtsgang en de straf oneigenlijk was: meestal gaat het om een boete, terwijl men eerder hoopte op alternatieve straffen. De vervolgden waren nog radicaler geworden en kwamen soms zelfs bij nog extremistischere groepen terecht. Maatschappelijke afkeuring werkt bij zulke voorvallen sterker dan een juridische veroordeling. De algemene afkeuring van de Facebookposts door alle Vlaamse partijen, inclusief het Vlaams Belang, is een belangrijk signaal."

Even terug naar Nederland. Eerder dit jaar was er grote heisa bij de Bezige Bij toen bleek dat de uitgeverij een boek van Schaarbekenaar Abou Jahjah ging uitgeven. Bij een Vlaamse uitgeverij zou dat niet zo vlug gebeuren.
Vrielink: "Dat heb ik me ook bedacht.

De Bezige Bij is natuurlijk van oudsher een uitgeverij die teruggaat tot het verzet in de Tweede Wereldoorlog en die altijd een pro-Joodse stem geweest is in de boeken die ze uitbracht. Tegen die achtergrond heb ik wel begrip voor de auteurs die zich afvragen: moet hij wel in ons huis publiceren?

In de Nederlandse samenleving is de gevoeligheid voor antisemitisme ook groter dan hier in Vlaanderen. Hoe dat komt, weet ik niet. Toen ik hier zeventien jaar geleden aankwam, viel het me heel erg op dat de Nederlandse pers meer pro-Israël is dan de Vlaamse."

Maar dat betekent niet dat het antisemitisme in Brussel bijvoorbeeld minder is dan in Nederland.
Vrielink: "En je mag antisemitisme niet tolereren. Zeker omdat er binnen een snel groeiende bevolkingsgroep, de moslimgemeenschap, om diverse redenen een voedingsbodem voor is. Je mag dat absoluut niet onder de mat vegen met het gegeven dat ook de moslims gediscrimineerd worden."

Tot slot: hoe kijkt u tegen de antiterreurmaatregelen van de regering-Michel aan?
VRIELINK: "Het worden er wel heel veel. Het blijft maar druppelen. Ik had me amper door de eerste twaalf gewroet en er kwamen er alweer achttien aan en het blijft maar komen. Misschien kunnen we afspreken dat er slechts één vrijheidsvijandige maatregel tegelijk gelanceerd wordt: anders wordt reageren zo lastig (lacht).

Alle gekheid op een stokje: de kritiek op de noodtoestand die de Franse regering heeft uitgeroepen, was volgens mij niet nodig. Maar het voordeel van de maatregelen die men neemt in zo een toestand, is dat ze tijdelijk zijn.

We gaan jaren last hebben van de maatregelen die de Belgische regering nu neemt. En vaak zijn ze niet nodig. Als je als regering echt van mening bent dat het verheerlijken van terrorisme op dit ogenblik moet bestraft worden, waar ik weliswaar tegen ben, voer dan tijdelijke wetten in. In het Engels spreekt men van sunset clauses, of van Auslaufklausel in het Duits. Zo’n wet geldt bijvoorbeeld voor vier jaar en loopt dan af, tenzij het parlement stemt voor een verlenging. We willen toch niet dat mensen die wetten voor het bestrijden van terrorisme oneigenlijk gaan gebruiken?"

INFO
PRO DEO. Ongevraagd juridisch advies voor vrijheidsstrijders en andere fanatici. Universitaire Pers Leuven (2016), 204 pagina's.