Artists in residence: Sofia Coppola in Tokio

De Olympische Winterspelen in Sotsji zijn achter de rug. De volgende Winterspelen van 2018 hebben plaats in het Koreaanse Pyeongchang, terwijl de Olympische Zomerspelen van 2020 plaatshebben in de Japanse hoofdstad Tokio.

Vlak nadat de Spelen aan Tokio waren toegewezen, haalde het bericht de kranten dat het Japanse bedrijf NTT DoCoMo een speciale vertaalbril heeft ontwikkeld. Buitenlanders die de bril dragen, krijgen automatisch de vertalingen van de Japanse karakters geprojecteerd op het brilglas waarmee ze Japanse opschriften bekijken. Een bericht om proactief nostalgisch van te worden, want ontegensprekelijk komt de dag naderbij dat de mensheid de straf die haar na het bouwen van de toren van Babel te beurt viel, zal kunnen omzeilen. God verwarde de overmoedige mens door hem voortaan in duizend tongen te laten spreken. Maar na het geschreven woord, zal ook het gesproken woord van onze anderstalige medemens op termijn automatisch voor ons vertaald worden, en dan zullen alle barrières die vreemde talen voor ons opwerpen verleden tijd zijn.

Tegen 2020 zal dus ook de film Lost in Translation van Sofia Coppola uit 2003 gedateerd zijn. Coppola maakte spraakverwarring tot een hoofdthema, en tot een metafoor voor de gebrekkige communicatie waar ook mensen die dezelfde taal spreken last van kunnen hebben. Het hoeft niet te verwonderen dat de regisseur Tokio uitkoos als locatie voor haar film. Wie al eens op reis is geweest in een land waar geen Latijnse karakters gebruikt worden, zal het beamen: een taal niet verstaan is één ding, maar totaal niets kunnen opmaken uit de opschriften die je wegwijs zouden moeten maken in de straten is nog veel erger. Japan is dan bovendien nog zo’n (ei)land dat langs de ene kant wel heel wat kenmerken met het westen deelt, maar langs de andere kant ook zeer vreemde trekjes heeft. Tel daarbij de onpeilbaarheid van een miljoenenstad, en je begrijpt waarom Tokio vaak het decor is voor verhalen die over vervreemding gaan.

Coppola werd door een aantal critici kwalijk genomen dat ze de Tokioten in de film wegzet als een stelletje rare clichémannetjes. Dat is een discussie waard, maar verandert niets aan de ervaring van de westerling. De Japanners zelf nu eenmaal niet het hoofdpersonage in Lost in Translation.

De hoofdpersonages zijn wel Bob, een oudere Amerikaanse filmster gespeeld door Bill Murray, en de jonge vriendin van een modefotograaf Charlotte (Scarlett Johannson), die elkaar in het Park Hyatt Hotel ontmoeten. In de openingsscène zie je hoe Bob zich in zijn taxi de ogen uitkijkt naar de neonverlichte Japanse karakters waar hij niets van begrijpt. Legendarisch is ook de scène waarin de succesacteur de whiskycommercial opneemt waarvoor hij naar Tokio gekomen is, en de tolk de ellenlange zinnen van de regisseur wel bijzonder summier vertaalt. Na de aanvankelijke vervreemding en verwarring gebruiken beide personages de isolatie waarin ze terechtgekomen om tot zichzelf en tot elkaar te komen. Dat maakt duidelijk hoe heilzaam de door onze technologie bedreigde anonimiteit van ondoordringbare vreemde grootstad kan zijn. In de film geldt Tokio als vrijplaats waarin de twee zichzelf en hun leven opnieuw taxeren. Het leeftijdsverschil noopt beiden tot wat extra vertaalwerk, maar de uitkomst van de film doet uitschijnen dat ze dat vertaalwerk tot een goed einde brengen. Als Charlotte helemaal op het einde alleen de stad in loopt terwijl de soundtrack zingt ‘Listen to the girl/ As she takes on half the world/ Moving up and so alive/ In her honey dripping beehive’ besef je ook dat zij het ware hoofdpersonage is. Ze kan nu de stad en de wereld aan, terwijl ze helemaal in het begin nog de gordijnen gesloten hield en achter een roze sluier schuilging. Want openingsshot van de film is eigenlijk niet dat van Bob in de taxi. Als u het niet kent, loont het de moeite het even op YouTube op te zoeken, en te proberen het beeld te vertalen.