Guy Vanhengel steekt Congolezen hart onder de riem

Komt het ooit nog goed met Congo? Na de eerste democratische verkiezingen van vorig jaar is er opnieuw wat optimisme. Maar er is niet veel nodig om dat optimisme snel weer te kelderen. Brussels minister Guy Vanhengel ging vanuit zijn bevoegdheid Externe Betrekkingen de Congolezen vorige week een hart onder de riem steken. "Voorlopige conclusie: Congo is écht een puinhoop," zegt de minister.

De zuidelijke provincie Katanga is "het kloppend economisch hart van Congo," legt Guy Sevrin, de Belgische Consul-Generaal in Lubumbashi, uit. In principe zouden de fiscale inkomsten uit de mijnbouw - er wordt vooral koper gewonnen, maar ook kobalt, germanium en uranium - voldoende moeten zijn om heel het land er weer bovenop te helpen. Maar door jarenlange verwaarlozing ligt de officiële productie laag, en door corruptie en wanbeheer loopt de staat dan nog eens veel inkomsten mis. De mijnbedrijven betalen normaal gesproken dertig procent belasting op hun winst, maar sommige malafide bedrijven slagen erin alle controles over hun cijfers te omzeilen. Nieuwe investeerders aantrekken is niet evident, omdat die afgeschrikt worden door de onthutsend slechte staat van de infrastructuur van het land.

Brussel-Halle-Vilvoorde
Er leven nog achthonderd Belgen in Katanga, waarvan zeshonderd in de hoofdstad Lubumbashi. Het consulaat-generaal houdt nauw contact met iedereen. "De veiligheid van de Belgen garanderen, is een van onze prioritaire taken," zegt Guy Sevrin. "Nu is het rustig, maar als de toestand omslaat - en de geschiedenis leert dat daar niet veel voor nodig is - dan evacueren we iedereen."

Een andere opdracht is het organiseren van verkiezingen. Zo gaan de Katangese Belgen al op vrijdag 8 juni stemmen in het consulaat-generaal, twee dagen eerder dan wij. De stembussen worden verzegeld en naar België gevlogen. "Als we de negende juni een Hewa-Bora-vlucht naar Brussel hebben, krijgen we ze nog op tijd in België," zegt Sevrin. De stemmen van de Belgen in het buitenland worden bij die van het kiesarrondissement Brussel-Halle-Vilvoorde gevoegd.

Politiek met een haakje
"De Congolese presidents- en parlementsverkiezingen van vorig jaar zijn eerlijk verlopen," aldus Guy Sevrin. "Het probleem is begonnen met de indirecte verkiezingen, die van de senaat, van de provinciegouverneurs en de provinciale parlementen. Die werden verkozen door de nationale parlementsleden, en naar verluidt was daar erg veel corruptie in het spel." President Joseph Kabila is persoonlijk tussenbeide gekomen in de gouverneursverkiezing voor de strategische provincie Katanga, waar hij de immens populaire zakenman Moïse Katumbi als topkandidaat naar voren schoof. Katumbi's bijnaam is "le maillot jaune" (de gele trui), en hij beweert alvast zelf erg veel geld in zijn campagne geïnvesteerd te hebben."

Anderlecht - Zulte-Waregem
De delegatie wordt ontvangen door de verkozen gouverneur, Moïse Katumbi. Bij hem thuis, want om onduidelijke redenen wordt de eedaflegging voor de nieuwe gouverneurs door Kinshasa steeds uitgesteld. De man is zeer rijk, hij woont in eenkast van een ommuurde villa met een riante binnentuin. Op de parkeerplaats staan een zwarte, uitgerekte limousine en een gloednieuwe Humvee. In het gigantische salon staat links centraal al een met dierenhuiden getooide Afrikaanse troon klaar. "Tja, de stroper is boswachter geworden," zegt Jan Gorus, hoogleraar verbonden aan de faculteit economische, sociale en politieke wetenschappen aan de Vrije Universiteit Brussel. "Hij kent de achterpoortjes zelf maar al te goed. Sinds zijn verkiezing zijn de plaatselijke fiscale inkomsten vanzelf met een derde verhoogd; men spreekt hier van l'effet Moïse."

Katumbi is verzot op voetbal, en heeft trouwens zijn eigen elftal, dat hoge toppen scheert in de Congolese competitie. Daar kan Guy Vanhengel, die zijn voorliefde voor sport (en sportbeleid) maar moeilijk kan verstoppen, wel iets mee doen. Als blijkt dat Moïse Katumbi in maart in Brussel is, voor een internationale conferentie over Goed Bestuur, nodigt Vanhengel hem prompt uit om de match Anderlecht-Zulte-Waregem te gaan bijwonen. Meteen kunnen dan ook contacten met het Brusselse bedrijfsleven worden gelegd, want Katumbi is op zoek naar investeerders. De gouverneur is erg direct: "Allemaal goed en wel, maar jullie mogen niet in Brussel blijven met al jullie projecten. We zien wel veel delegaties, maar geen resultaten. Het zijn inmiddels wel de anderen die de markten innemen. Europa is plaats aan het verliezen."

Staatshervorming à la Congolaise
Alle hoop is gevestigd op de staatshervorming die in de grondwet staat aangekondigd: binnen drie jaar moet Congo opgesplitst worden in 25 nieuwe provincies (plus Kinshasa), die nieuwe, gedecentraliseerde bevoegdheden krijgen. Belangrijker nog is dat de provincies veertig procent van de federale belastinggelden krijgen en zelf mogen besteden. Nu gaat alles nog rechtstreeks naar de centrale staat.

"Die nieuwe provincies zijn absoluut noodzakelijk om Congo uit het slop te halen," zegt professor Gorus. "Maar ik hoor nu al dat men de hervormingen op de lange baan aan het schuiven is. Het staat wel in de grondwet, maar dat is het dan. Er is geen enkele infrastructuur, geen enkele politieke wil."

Exporteer eens een ambtenaar
Het stadhuis van Lubumbashi, vorige week. In het bijzijn van de burgemeester van Lubumbashi, en van de Belgische delegatie, kondigt minister Vanhengel zijn voornemen aan om een bilateraal samenwerkingsakkoord tussen het Brussels Gewest en de regio Lubumbashi af te sluiten. Het akkoord zou onder meer de uitwisseling van ambtenaren regelen, zodat Brusselse know-how inzake gewestadministratie overgedragen kan worden. Ook het ontwikkelen van digitale kaarten van de mijnontginningsgebieden is een mogelijkheid, in samenwerking met enkele gespecialiseerde informatici van het Brussels Gewest.

De aankondiging van het samenwerkingsakkoord was voor de delegatie een verrassing. Guy Vanhengel: "Ja, ik heb dat ter plaatse beslist. U moet weten, toen ik met de burgemeester van Lubumbashi even alleen zat, vroeg die mij: 'Kinshasa heeft van de stad Brussel een vuilniswagen gekregen. Ik wil er ook een.' Maar enfin! Zo doen we dat dus niet. Ik heb dan een samenwerkingsakkoord voorgesteld. We moeten het akkoord nog concreet uitwerken, maar ik denk er sterk aan om het niet alleen met Lubumbashi, maar met de provincie Katanga te doen."

Professoren op de barricaden
Het kan paradoxaal klinken, maar voor de ministeriële delegatie en de afvaardiging studenten en professoren van de VUB was de 'journée scientifique' aan de Universiteit van Lubumbashi een verfrissend moment. Onderwerp was "de Belgische gewestelijke instellingen en de nieuwe Congolese provincies: een comparatieve benadering." Langs Belgische kant spraken professor Jan Gorus, politicoloog Jo Buelens (VUB en Erasmushogeschool) en Guy Vanhengel, minister. Drie Congolese professoren namen op hun beurt de Congolese staatshervorming op de korrel. Hun betoog was erg kritisch en legde de vingers op open wonden: de provinciale hervormingen als lege doos, de corruptie, het gebrek aan politiek fatsoen... Zij werden luid aangemoedigd door een vijfhonderdtal Congolese studenten. Er broeit wat op de campus. Er wordt nagedacht, gereflecteerd. Het kan dus toch nog goedkomen met dit immense land.

Daar zijn de Chinezen!
Er zijn naar schatting vierduizend Chinezen in Katanga. En ze zijn een populair gespreksonderwerp op bijna elk officieel bezoek. Consul-Generaal Sevrin: "Gouverneur Katumbi staat hier om de twee dagen: 'De Chinezen lopen mijn deur plat,' zegt hij. 'En als zij contracten krijgen, staan ze daar twee weken later om het uit te voeren.' Dat kan dan wel zijn, maar zij brengen Congo absoluut niets bij." "De Chinezen zijn alle bestaande netwerken aan het inpalmen," bevestigt ook prof. Gorus. "Ze hebben een enorme ertshonger. Maar ze creëren geen jobs voor Congolezen, ze brengen hun werkkrachten uit China mee. Zelfs Chinese gevangenen hebben ze al laten overkomen om in de mijnindustrie te werken; die logeren in containers." Zonder maatregelen zouden de Chinezen de hele mijnsector wel eens in wanorde kunnen storten. Prof. Gorus: "In buurland Zambia zijn er nu al naar schatting twintigduizend Chinezen, evenveel als alle andere expats samen. Gaat dit ook in Congo gebeuren? Er is een probleem: deze ondernemingen hebben geen morele dimensie. Hun exploitatie en export van de ertsen gebeurt grotendeels illegaal, via het omkopen van douaniers en zo. Toch is de Chinese overheid aan een charmeoffensief begonnen. Chinese ministeriële delegaties hebben Congo bezocht. Men spreekt van het openen van een consulaat-generaal, de oprichting van scholen, hospitalen... Of hen dat bij de Congolezen geliefder gaat maken, is de vraag."

Kan koper Katanga redden?
Het antwoord is ondubbelzinnig ja. Als er aan een aantal belangrijke voorwaarden wordt voldaan, kan de koperontginning en -verwerking niet alleen Katanga, maar ook heel Congo redden. Vandaar ook dat het bezoek van Guy Vanhengel zo op de mijnsector toegespitst was: de delegatie bezocht werkende kopermijnen, mijnen in verval, in wederopbouw, concentratoren, elektrolysefabrieken en een project van de Nieuw-Zeelands/Belgische mijnbaron George Forrest, STL, dat koper, kobalt en zink wint uit de afvalberg van een Congolese mijn. Minister Vanhengel: "Als er hier iets kan gebeuren, dan zal het via de mijnsector zijn."

Brussel, en België in het algemeen, wil meehelpen om het kader te creëren waarin de sterk geïnternationaliseerde mijnexploitatie niet alleen ten voordele van de bedrijven, maar ook van de Congolezen is. "België is momenteel niet-permanent lid van de VN-Veiligheidsraad, en Congo staat er op de agenda. Vergeet niet dat wij nog altijd de specialisten zijn van Congo. In het kader van onze VN-functie, is een Task Force opgericht, onder leiding van professor Gorus, die de hele problematiek rond de Congolese mijnen in kaart moet brengen, voorstellen zal suggereren en een systeem zal ontwikkelen dat de ertsen traceerbaar maakt. Heel veel van de immense Congolese rijkdom verdwijnt naar het buitenland."

Koningskwestie
Het was even schrikken: de delegatie bevond zich in het mijngebied van Kolwezi toen het bericht uit België doorsijpelde dat Vanhengel in Congo de komst van de Koning had aangekondigd. De collega's meereizende journalisten en ikzelf sloegen bleek uit. Hoe hadden we dit kunnen missen? De Koning naar Congo, groot nieuws! En onze redacties moesten het van de persagentschappen vernemen! De waarheid is dat Guy Vanhengel dit nooit heeft aangekondigd. Hij kreeg er wel voortdurend vragen over. "Elk gesprek achter gesloten deuren begon met dezelfde vraag: 'Wanneer komt de koning?'. En elke keer gaf ik als antwoord: 'Hij moet eerst door Congo uitgenodigd worden. En de federale regering moet nog beslissen over de opportuniteit van het bezoek. Nu is het nog iets te vroeg, we moeten de Congolese regering nog even tijd geven. Maar ik ben er wel van overtuigd dat het bezoek van de koning wel een goede zaak zal zijn. Al was het maar om de Congolese bevolking een hart onder de riem te steken. Je mag het effect van zo een bezoek niet onderschatten."

Voorlopig besluit
Twee citaten, het ene van prof. Kaumba Lufunda, rector van de Universiteit van Lubumbashi, het andere van de Belgische Consul-Generaal Guy Sevrin: "Wij zaten niet op de bodem van de put, wij zaten nog veel dieper. En nu zijn we erin geslaagd opnieuw op te klimmen naar de bodem van de put, wat al een merkelijke vooruitgang is." "Congo is op dit ogenblik een weegschaal. Leg er teveel negatieve dingen op, en de weegschaal slaat over naar het negatieve. Maar leg er genoeg positieve dingen op, en ze slaat naar het positieve over."

Wat Brussel hier de voorbije week is gaan verrichten, is bescheiden en klein. Maar wie nog met gewichtjes heeft gespeeld, weet het: je hebt maar héél weinig nodig om een balans te doen omslaan.